Όταν κάποιος ξένος αμφισβητήσει την Ευρωπαϊκή ταυτότητα της Ελλάδας (όπως έκανε πρόσφατα η Γαλλική εφημερίδα LeMonde) αντιδρούμε οξύθυμα. Τι πάει να πει: αν είμαστε Ευρωπαϊκή χώρα; Εμείς βάλαμε τα θεμέλια της Ευρώπης! Ακόμα και η λέξη Ευρώπη, δική μας είναι!
Όταν όμως μιλάμε μεταξύ μας, δεν είναι τόσο ξεκάθαρα τα πράγματα. Τι περιεχόμενο δίνουμε στην λέξη (και έννοια) Ευρώπη; Πόσο νιώθουμε Ευρωπαίοι; Και – το πιο σημαντικό – πόσο θέλουμε να είμαστε Ευρωπαίοι;
Ας αρχίσουμε από τη γλώσσα (που είναι και σκέψη). Μιλάμε για την Ευρώπη σαν να ήταν κάτι ξεχωριστό από μας – μία άλλη ήπειρος. Λέμε: «ο Τάδε σπούδασε στην Ευρώπη», «θα πάω στην Ευρώπη», ή: «στην Ευρώπη διαχειρίζονται σωστά τα σκουπίδια».
Σκέπτεστε ένα Γάλλο να λέει ότι σπούδασε στην Ευρώπη, επειδή φοίτησε σε Γερμανικό πανεπιστήμιο; Έναν Ολλανδό να λέει ότι θα πάει στην Ευρώπη επειδή θα επισκεφθεί το Παρίσι;
Η μόνη στιγμή που νιώθουμε ακραιφνώς ευρωπαίοι είναι όταν μας αμφισβητούν αυτή την ιδιότητα. Ωστόσο είναι φυσιολογικό να μην αισθανόμαστε Ευρωπαίοι, μια και ελάχιστα πράγματα μας συνδέουν με την πολιτισμική αυτή οντότητα. Όλα τα κινήματα που διαμόρφωσαν την σημερινή Ευρώπη δεν πέρασαν από αυτό τον τόπο: Σχολαστικός μεσαίωνας, Αναγέννηση, Μεταρρύθμιση, αστική τάξη και κοινωνία πολιτών, Διαφωτισμός, Γαλλική Επανάσταση… Από την φεουδαρχία (Βυζαντινών, Τούρκων και Ελλήνων τσιφλικάδων) προσγειωθήκαμε ξαφνικά στην νεοτερικότητα μέσα στον 20ο αιώνα.
Ούτε είναι σίγουρο πως θέλουμε να ανήκουμε εκεί. Υπάρχει μία σχιζοειδής σχέση αγάπης - μίσους, θαυμασμού - καχυποψίας, μίμησης - απόρριψης, με την Δύση. Αιώνες εκκλησιαστικής προπαγάνδας και λαϊκίστικης κολακείας έχουν εκθρέψει ένα πανίσχυρο αντί-δυτικό κίνημα, που σε εποχές κρίσης γιγαντώνεται. Αυτή τη στιγμή οι πιο αντιπαθείς άνθρωποι στην Ελλάδα είναι οι ηγέτες της Δυτικής Ευρώπης. Με την κλασική μας συνήθεια τους φορτώνουμε όλα μας τα ανομήματα και τους καθιστούμε αποδιοπομπαίους τράγους.
Είναι εύκολο να αγανακτούμε όταν αμφισβητούν την ευρωπαϊκή μας συνείδηση – αλλά μήπως θα έπρεπε να ψάξουμε πιο βαθιά; Μήπως αιτία και της σημερινής μας κρίσης είναι ότι δεν μπορέσαμε (ή δεν θελήσαμε) να γίνουμε Ευρώπη; Δηλαδή να οργανώσουμε ένα αποτελεσματικό, κοσμικό, ορθολογικό κράτος με σωστούς θεσμούς και μηχανισμούς;
