Είναι δύσκολο να το φανταστεί κανείς – αλλά κάποτε, αν ήθελες να μάθεις πως λειτουργούν τα πράγματα (π. χ. πως κινούνται τα άστρα, ή πως πολλαπλασιάζονται τα κουνέλια) δεν παρατηρούσες τα άστρα ή τα κουνέλια. Κατέφευγες σε μία «αυθεντία». Η αυθεντία ήταν κάποιος συγγραφέας εγκεκριμένος από την εξουσία, που έδινε απαντήσεις σε όλες τις απορίες. Αλίμονο δε σε όποιον αιρετικό διέδιδε άλλες απόψεις.
Δεν αναφέρομαι μόνο στην Δυτική Εκκλησία και την Ιερά Εξέταση. Τον 17ο αιώνα στην Ελλάδα ο σοφός δάσκαλος Μεθόδιος Ανθρακίτης καταδικάστηκε από τις εκκλησιαστικές αρχές και πέθανε σε ένα μπουντρούμι επειδή δίδασκε τις αιρετικές δοξασίες του Νεύτωνα και του Κοπέρνικου.
Η μόνη έρευνα που μπορούσε να κάνει κανείς ήταν να συγκρίνει και να αντιπαραθέτει τις αυθεντίες μεταξύ τους. Αν στην περιγραφή μίας νόσου διαφωνούσαν ο Γαληνός με τον Ιπποκράτη, είχες την επιλογή να διαλέξεις έναν από τους δύο, εκτιμώντας ποιος ήταν πιο έγκυρος – αλλά όχι παρατηρώντας τα συμπτώματα της ασθένειας.
Ο άνθρωπος που τα άλλαξε όλα αυτά ήταν ένας συντηρητικός και θεοφοβούμενος γάλλος ευγενής, που παρά τις λαμπρές σπουδές του προτιμούσε να εργάζεται ως αξιωματικός του στρατού σε διάφορους ηγεμόνες. Ήταν τόσο φοβισμένος που μαθαίνοντας για την καταδίκη του Γαλιλαίου από την καθολική εκκλησία, ανέστειλε την κυκλοφορία του πρώτου του έργου, το οποίο βασιζόταν στην θεωρία του Κοπέρνικου. Στα βιβλία του δεν έπαψε να δοξολογεί τον Θεό. Παρακαλούσε την Παναγία να τον βοηθήσει ώστε η Μέθοδός του να τον οδηγήσει στην ανεύρεση της αλήθειας.
Κι όμως και η Μέθοδός του και το φιλοσοφικό σύστημα που οικοδόμησε σήμανε το οριστικό τέλος κάθε αυθεντίας και την αρχή της νεοτερικότητας.
Αναφέρομαι στον René Descartes, τον γνωστό και με το λατινικό του προσωνύμιο Καρτέσιος.
Στο πρώτο του βασικό έργο, τον «Λόγο για την Μέθοδο» (ένα από τα πρώτα φιλοσοφικά κείμενα που δεν γράφτηκαν στα Λατινικά, ώστε να είναι κατανοητά και από ευρύτερο κοινό) ο Καρτέσιος θέτει μερικές αρχές που σήμερα φαίνονται αυτονόητες αλλά τότε ήταν επαναστατικές. Η πρώτη μάλιστα θα μπορούσε να είναι η προμετωπίδα κάθε επιστημονικής σκέψης: «να μην αποδέχομαι τίποτα ως αληθές αν δεν το γνωρίσω με ενάργεια ως τέτοιο».
Είναι χαρακτηριστικό και το ύφος του. Τα σημαντικά φιλοσοφικά του κείμενα είναι γραμμένα στο πρώτο πρόσωπο σαν να ήταν αυτοβιογραφικά. Περιγράφει το πως σκέφθηκε το κάθε πράγμα, το τι ένοιωσε. Σε αντίθεση με τα κείμενα της αυθεντίας που είναι πάντα τριτοπρόσωπα. Όχι μόνο γράφει στην Γαλλική κοινή, αλλά γράφει ως υποκείμενο.
Και το υποκείμενο αυτό είναι ο μόνος κριτής της γνώσης: Απορρίπτω κάθε τι αν δεν το γνωρίσω (ΕΓΩ – εξυπακούεται) για αληθινό. Τέρμα η αυθεντία.
Η Μέθοδος μετά εμπλουτίζεται μέσα από την συστηματική αμφισβήτηση (doute méthodique – που καλλιεργείται ακόμα περισσότερο στο δεύτερο έργο του, τις Méditations). Για να φτάσει στην σίγουρη γνώση αμφισβητεί όχι μόνο την παράδοση και την αυθεντία, αλλά και τα δεδομένα των αισθήσεων, ακόμα και τις αγαπημένες του μαθηματικές σχέσεις (υπήρξε μέγας γεωμέτρης). Άλλωστε μπορεί και να ονειρεύεται (ποιο είναι το κριτήριο;). Μπορεί ένα κακός δαίμων να τον εξαπατά για τα πάντα.
Τα πάντα – εκτός από ένα.
Το ένα, είναι το γεγονός ότι αμφιβάλει. Αμφιβάλλει, σκέπτεται, άρα υπάρχει. Το περίφημο Cogito ergo sum. (Αργότερα έσβησε, πολύ σωστά, το ergo. Όχι: σκέπτομαι άρα υπάρχω – αλλά: σκέπτομαι, υπάρχω. Δεν είναι λογική απόδειξη αλλά άμεσο δεδομένο της συνείδησης).
Το μόνο σίγουρο λοιπόν που κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει, είναι η αυτοσυνείδηση του σκεπτόμενου υποκειμένου. Επάνω σε αυτή θα οικοδομήσει ο Καρτέσιος το φιλοσοφικό σύστημά του.
Δεν θα προχωρήσω σε ανάλυση του υπόλοιπου συστήματος (που ήδη από την αρχή παρουσίασε πολλές αδυναμίες και τώρα, που έχει γεράσει, μπάζει από παντού). Άλλωστε αυτή η στήλη δεν παραδίδει μαθήματα φιλοσοφίας. Φιλοδοξεί να είναι ένα βήμα ορθολογισμού μέσα σε ένα περιοδικό που δεν θα υπήρχε χωρίς την συστηματική άσκηση του ορθού λόγου.
Ο καημένος ο ορθός λόγος... Στον τόπο όπου γεννήθηκε (ναι, παιδί των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων είναι – του Αριστοτέλη κατ’ εξοχήν στον οποίο χρωστάει και την τυπική λογική του) παραμένει απόλυτα παρεξηγημένος, για να μην πω κατατρεγμένος. Το τι του έχουνε φορτώσει, δεν λέγεται: από τον ιμπεριαλισμό μέχρι το Άουσβιτς. (Με τα οποία, σπεύδω να διευκρινίσω, δεν έχει καμία σχέση).
Κι όμως χωρίς αυτόν δεν θα υπήρχε ούτε επιστήμη, ούτε τεχνολογία, ούτε καν κοινωνία. Από το Σύνταγμα και το Ποινικό Δίκαιο ως τον Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας, ο ορθός λόγος ρυθμίζει τις σχέσεις μας. (Για σκεφθείτε έναν ΚΟΚ βασισμένο στο ...συναίσθημα).
Η στήλη λοιπόν θα υπερασπίζεται και θα καλλιεργεί τον Ορθό Λόγο σε όλες του τις εκφάνσεις. Θα μελετάει και θα αναλύει την επιστημονική μεθοδολογία – δουλειά που ανήκει περισσότερο στον φιλόσοφο παρά στον επιστήμονα. Θα πολεμάει τον ανορθολογισμό, την ψευδοεπιστήμη, τον αποκρυφισμό, τις ιδεολογίες, τις προκαταλήψεις, τα στερεότυπα και τις ιδεοληψίες. Πεδίο του θα είναι όλοι οι χώροι όπου εκδηλώνονται τέτοια φαινόμενα από την πολιτική μέχρι την αστρολογία.
Και για αυτό θεώρησε πρέπον να αρχίσει την σταδιοδρομία της με μία αναφορά στον πρώτο μεγάλο ορθολογιστή της νεοτερικότητας – που υπήρξε παράλληλα και σημαντικός για την εποχή του επιστήμων. Τον έφαγε, νέο ακόμα (στα πενήντα του) ο άγριος σουηδικός χειμώνας. (Εκεί τον είχε καλέσει η Βασίλισσα Χριστίνα να την διδάξει φιλοσοφία...)
