Είναι Σάββατο 5 Νοεμβρίου. Κάθομαι να γράψω για την στήλη και πριν αρχίσω πέφτει το μάτι μου στο ημερολόγιο. Σήμερα εορτάζεται η μνήμη (μεταξύ άλλων) «Επιστήμης, μάρτυρος».
Αλλάζω λοιπόν θέμα και αποφασίζω να ασχοληθώ με την επιστήμη που πραγματικά έχει μαρτυρήσει τα τελευταία χρόνια. Δεν φτάνουν τα όσα μας έχει προσφέρει, την βρίζουμε για τις κακές χρήσεις της (που εμείς κάνουμε) και – κυρίως – την παραποιούμε και την παραμορφώνουμε. Έτσι μεταμφιέζουμε σε επιστήμες ένα σωρό άσχετες δοξασίες, για να τους δώσουμε κύρος.
Σε ένα περιοδικό επιστήμης και τεχνολογίας είναι βασικό να ξεκαθαρίσει κανείς τι είναι επιστήμη και τι όχι. Πράγμα που προϋποθέτει πως θα διατυπώσει έναν ορισμό και θα καθορίσει τα κριτήρια της διάκρισης ανάμεσα σε επιστήμη και μη επιστήμη.
Για τους απλούς ορισμούς καταφεύγω συνήθως στα κλασικά λεξικά. Η Encyclopedia Britannica ορίζει την έννοια «επιστήμη» ως εξής: «οποιοδήποτε σύστημα γνώσης που συνεπάγεται αμερόληπτες παρατηρήσεις και συστηματικό πειραματισμό».
Τα κλειδιά εδώ είναι τρεις λέξεις: σύστημα, αμερόληπτο και πείραμα. Η επιστημονική γνώση είναι συστηματική – όχι σκόρπια και χύμα – και απαρτίζει ένα συνεπές και συνεκτικό σώμα. Είναι αμερόληπτη και δεν μπαίνει στην υπηρεσία τρίτων, π. χ. της εξουσίας, της ιδεολογίας ή της θρησκείας και τέλος υπόκειται σε συνεχή και συστηματικό πειραματικό έλεγχο.
Η τρίτη αυτή προϋπόθεση είναι και η πιο σημαντική. Αυτή οδήγησε τον πιο αξιόλογο φιλόσοφο της επιστήμης, τον Karl Popper να διατυπώσει την δική του θεωρία για την διάκριση (demarkation) ανάμεσα στην επιστημονική και μη- γνώση. Είναι το κριτήριο της διαψευσιμότητας (falsifiability). Μία θέση είναι επιστημονική αν έχει ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο το οποίο μπορεί να ελεγχθεί και να διαψευστεί – ή να επιβεβαιωθεί. Αν ένα περιεχόμενο δεν είναι ελέγξιμο, δεν είναι επιδεκτικό δοκιμής (testable) τότε μπορεί να είναι ποίηση, φιλοσοφία, ονειροπόληση – αλλά δεν είναι επιστήμη.
Η διάκριση αυτή οδήγησε τον Popper να αρνηθεί τον χαρακτηρισμό «επιστήμη» σε δύο από τις δημοφιλέστερες θεωρίες των νεότερων χρόνων: την ψυχανάλυση και τον μαρξισμό. Και οι δύο περιέχουν θέσεις που είναι ασαφείς και δογματικές, χωρίς να περιέχουν τους όρους για τον έλεγχό τους.
Όταν ο Einstein διατύπωσε την Γενική Θεωρία της Σχετικότητας προέβλεψε κάτι απόλυτα συγκεκριμένο – αλλά και τελείως φανταστικό για τις μέχρι τότε γνώσεις μας: ότι το φως υπόκειται στην ελκτική δύναμη των ουρανίων σωμάτων και ότι π. χ. η έλξη του ήλιου θα το εξέτρεπε από την πορεία του. Η άποψη αυτή επαληθεύτηκε πειραματικά από τον Eddington το 1919.
Το κριτήριο της ελεγξιμότητας δεν αφορά μόνο τις φυσικές επιστήμες. Και στις ανθρωπιστικές (τις ονομαζόμενες και «μαλακές» – soft sciences σε αντίθεση με τις hard) πάλι είναι δυνατός ο έλεγχος. Όταν ένας αρχαιολόγος χρονολογεί ένα εύρημα ή ένας ιστορικός καταγράφει ένα γεγονός, οι συνάδελφοί τους μπορούν να εξακριβώσουν την εγκυρότητα των συμπερασμάτων τους. Αντίθετα στην ψυχανάλυση βλέπει κανείς να συνυπάρχουν και να συγκρούονται απόψεις αντίθετες ή αντιφατικές, που καμία δεν εμπεριέχει τους όρους για τον έλεγχο των ισχυρισμών της.
Αυτό δεν σημαίνει ότι οι θεωρίες του Freud για το ασυνείδητο ή το υπερεγώ είναι ανοησίες – απλώς ότι δεν ανήκουν στον χώρο της επιστήμης, διότι δεν υπάρχει τρόπος να ελεγχθούν.
Θα μπορούσαμε, ακολουθώντας μία κατάταξη που έκανε ο Robert T. Carroll, να ορίσουμε μερικά βασικά γνωρίσματα της επιστήμης: α) βασίζεται στην εμπειρική παρατήρηση και όχι στην αυθεντία κάποιου ιερού κειμένου, β) ερμηνεύει ένα σύνολο εμπειρικών φαινομένων, γ) ελέγχεται και δοκιμάζεται πειραματικά με βάση τις θέσεις ή τις προβλέψεις της δ) επιβεβαιώνεται από την εμπειρία ή την αντιπαράθεση νέων γεγονότων και παρατηρήσεων, ε) είναι απρόσωπη και μπορεί να ελεγχθεί από τον καθένα, άσχετα με τις πεποιθήσεις του, στ) είναι δυναμική και γόνιμη, οδηγώντας σε νέες ανακαλύψεις και συσχετισμούς, και ζ) ξεκινάει πάντα από την απορία και την αμφισβήτηση και ποτέ δεν εκφράζεται δογματικά.
Από τον ορισμό του τι είναι επιστήμη προκύπτει πολύ εύκολα το τι δεν είναι. Π. χ. οι οπαδοί του Δημιουργισμού (Creationism - πρόσφατα μετονομάστηκαν σε πιστούς του Ευφυούς Σχεδιασμού – Intelligent Design) που απορρίπτουν την θεωρία της Εξέλιξης των Ειδών, δεν ξεκινάνε από κάποια επιστημονική παρατήρηση, αλλά από ένα Ιερό κείμενο – την Βίβλο. Αρνούνται τον Δαρβίνο με βάση ένα δόγμα, χωρίς να τον ελέγχουν και να τον διαψεύδουν επιστημονικά. (Δυστυχώς γι’ αυτούς, οι απόψεις του Δαρβίνου επιβεβαιώνονται συνεχώς και πανηγυρικά από όλες τις παρατηρήσεις και τα πειράματα).
Προχθές μου έστειλαν μία πρόσκληση για μία σειρά διαλέξεων με θέμα την «Οργόνη». Ποιος θυμάται τον Wilhelm Reich; Εγώ νόμιζα πως οι τρελές του θεωρίες πέθαναν μαζί του – αλλά να που αποτελούν θέμα διαλέξεων και σεμιναρίων! Με βάση μία μεταφυσική ουσία που κανείς δεν έχει ποτέ δει, καταγράψει, μετρήσει, παρατηρήσει...
Θα έχουμε πολλά να πούμε σε μελλοντικά τεύχη για τις ψευδοεπιστήμες. Δεν είναι μόνο η αστρολογία και το Φενγκ Σούι, με τα οποία ήδη ασχοληθήκαμε. Υπάρχουν δυστυχώς δεκάδες, αρκετές για να μας απασχολήσουν καιρό. Αλλά πιστεύω πως σε ένα περιοδικό με θέμα την επιστήμη, η επισήμανση των κάλπικων θεωριών, των μύθων και των προκαταλήψεων, πρέπει να έχει πρωτεύουσα θέση.
