Μου ζητήσατε να μιλήσω για το παραμύθι. Με κάνατε να επιστρέψω στον κόσμο του. Και ξαφνικά μου ανοίξατε ένα κρυφό παράθυρο. Μου δώσατε μια διέξοδο - που χρόνια την είχα ξεχάσει.
Πόσο παραμυθία και παρηγοριά είναι το παραμύθι!
Είναι ο κόσμος της ελευθερίας - μέσα σε μια ζωή αναγκαιότητας. Είναι η νίκη του αδύνατου - που (για λίγο) ανατρέπει τον χρόνο, την φθορά και την προγραμματισμένη μας τελική ήττα.
Πιστεύω πως πρέπει να καταγραφεί ανάμεσα στα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα: το δικαίωμα στο παραμύθι. Και βέβαια όχι μόνο για τα παιδιά. Κυρίως για τους ενήλικες!
(Αντ' αυτού μας προσφέρουν συνεχώς το παραμύθιασμα. Σοφή γλώσσα, πως λοιδορείς!)
Το παραμύθι είναι το πεποιημένο όνειρο. Το ελεγχόμενο όνειρο. (Πόσοι δεν θα ήθελαν να κατευθύνουν, να σκηνοθετούν τα όνειρά τους;) Το δικαίωμα στο παραμύθι είναι το δικαίωμα σε μιαν άλλη, πιο όμορφη, πιο δίκαιη τάξη του κόσμου.
Το έντεχνο παραμύθι, που θα μας απασχολήσει απόψε, είναι το έντεχνο όνειρο. Αποτελεί την συνέχεια του λαϊκού. Καλύπτει την ίδια ανάγκη. Μόνο που αντί για την εναλλασσόμενη (και αλληλοσυμπληρούμενη) σειρά των ανωνύμων, οι δημιουργοί του είναι μεμονωμένοι (και μοναχικοί) επώνυμοι. Που υπογράφουν τα όνειρά τους.
Για να προσεγγίσουμε το έντεχνο παραμύθι σε όλο του το εύρος, πρέπει να πάρουμε αφετηρία από το λαϊκό. Αυτό καθορίζει το "είδος", σ' αυτό παραπέμπουν ο όρος και η έννοια.
Δεν είμαι ειδικός - κάνω αυτή την εισήγηση ως εραστής και ερασιτέχνης. Άλλωστε δεν ξέρω αν υπάρχουν ειδικοί σε ένα θέμα που εκτός από το όνειρο ενδέχεται να περικλείει την μισή λογοτεχνία - και όλη την παραλογοτεχνία. Βρήκα άφθονη βιβλιογραφία για το λαϊκό παραμύθι - αλλά τίποτα για το έντεχνο. Το πεδίο είναι τόσο ευρύ που δεν μπορώ παρά να το ψηλαφίσω. Οι προτάσεις μου, σαν απλωμένα χέρια στην τυφλόμυγα. Αν μοιάζουν με συμπεράσματα είναι απλώς μεταμφιεσμένες - λόγω αφοριστικού ύφους.
Θα αρχίσω με μερικούς απαραίτητους - για μένα - ορισμούς και αφορισμούς:
1. Το πραγματικό παραμύθι είναι το `μαγικό'. Μια φανταστική και δυναμικά αισιόδοξη αφήγηση.
2. Τα καθοριστικά του στοιχεία είναι:
α) το υπερφυσικό, το εξωτικό, το θαυμάσιο, το μαγικό, το ονειρικό, το φανταστικό.
β) η ευτυχισμένη έκβαση για όλους μέσα και έξω από την ιστορία. Στο τέλος γάμος και χαρές. Έζησαν καλά κι εμείς καλύτερα... (Σημασία έχει το τελευταίο - σαν ξόρκι για την ζωή).
γ) η ξεκάθαρη σύμβαση. Από την αρχή ("μια φορά κι έναν καιρό") είναι δεδομένο ότι είμαστε στον χώρο της φαντασίας. (Το μόνο είδος που νομιμοποιεί το ψέμα - αντίθεση με μύθο, παράδοση κλπ. - αλλά και με μυθιστόρημα, διήγημα, κλπ.). δ) ο ρυθμός - η δομή - της αφήγησης. Επαναλήψεις, απαριθμήσεις (τριάδες, επτάδες), σαν μαγικές επικλήσεις, τραγουδιστά ξόρκια.
3. Το παραμύθι είναι το μόνο είδος διήγησης που νικάει τον θάνατο. Δίνει στον ακροατή του την αίσθηση πως όλα είναι δυνατά. Τα πάντα μπορεί να συμβούν. Μόνο στα παραμύθια υπάρχει το αθάνατο νερό.
4. Είναι μια παρηγοριά (παραμυθία) για 'τα πάθια και τους καημούς του κόσμου'. Με τον ρυθμό του, την μουσική του, τις επαναλήψεις, νανουρίζει την ψυχή.
5. Παλιά τα παραμύθια δεν απευθύνονταν στα παιδιά - αλλά σε όλη την κοινότητα. Αλλά και σήμερα τα περισσότερα έντεχνα παραμύθια είναι για μεγάλους. Αν δεν το συνειδητοποιήσουμε αυτό, δεν θα καταλάβουμε πόσα από τα αφηγήματα που καταναλώνουμε καθημερινά είναι παραμύθια.
6. Το καλό παραμύθι δεν είναι (κι ούτε πρέπει να είναι) διδακτικό. Kαι μπορεί άνετα να είναι αναρχικό, τρομακτικό, άσεμνο (θυμηθείτε τις "Χίλιες και μία νύχτες") χωρίς να πάψει να είναι βαθύτατα παιδαγωγικό.
7. Το παραμύθι είναι πιο κοντά στο όνειρο παρά στην πραγματικότητα (οτιδήποτε κι αν εννοούμε με αυτή τη λέξη).
8. Το παραμύθι είναι τέχνη. Άρα βρίσκεται εκτός ηθικής. Ως τέχνη είναι και ανατρεπτικό. Γι αυτό και οι μεγάλοι εχθροί του παραμυθιού υπήρξαν ανέκαθεν οι ολοκληρωτικές μορφές ελέγχου του ανθρώπου: η εξουσία, η θρησκεία. Ιδιαίτερα αυτή η τελευταία, που αποτελεί το μέγιστο αντι-θανατικό παραμύθι, το ολοκληρωτικό, απολυταρχικό και ηθικολογικό, πολέμησε ανελέητα το ποιητικό και μαγικό. Το ευνούχισε και το εξόρισε στο δωμάτιο των παιδιών. Το παραμύθι έγινε πολύ γρήγορα το πιο λογοκριμένο λογοτεχνικό είδος. Οι πρώτοι που το λογόκριναν ήταν οι ίδιοι του οι συλλέκτες.
9. Δεν υπάρχει εντελώς αυθεντικό λαϊκό παραμύθι. Ο προφορικός λόγος είναι σαν το πρωτόπλασμα - αναλύεται μόνο νεκρός. Ήδη η επιλογή και καταγραφή του τον περνάει μέσα από το φίλτρο ενός συνειδητού ακροατή. (Ακόμα και το μαγνητόφωνο επηρεάζει τον παραμυθά). Ο άμεσος προφορικός λόγος ποτέ δεν λειτουργεί ως γραπτός - αν δεν ξαναγραφτεί για να υποκρίνεται τον προφορικό (που διαβάζεται). Το ταλέντο του σωστού συλλέκτη είναι να το ξαναφέρει - έντεχνα - στην αφελή του μορφή. Οι αδελφοί Grimm έκαναν rewriting - για να μην αναφέρουμε τον Charles Perrault. Με αυτή την στενή έννοια, όλα τα παραμύθια είναι έντεχνα.
10. Το λαϊκό παραμύθι είναι η τέλεια μορφή του αποτελεσματικού λόγου. Η επάλληλη δημιουργία το έχει εμπλουτίσει και φιλτράρει. Παραμένουν μόνο τα ενεργά στοιχεία, τα απόλυτα απαραίτητα. Με δύο φράσεις λέει τα πάντα. Η επανάληψη το έχει λειάνει σαν βότσαλο. Ούτε μια περιττή λέξη.
11. Γι αυτό και το παραμύθι είναι η δυσκολότερη μορφή του γραπτού λόγου. Πιο εύκολο να μιμηθεί κανείς τον Σαίξπηρ. Η αυθόρμητη αφέλεια του παραμυθιού δεν έχει καμία σχέση με την άνοια του πεποιημένου δήθεν παιδικού μπλα-μπλα. (Αυτό για μερικές κυρίες που κάθε χρόνο γεννάνε πεντ’έξι παραμυθάκια - και τους εκδότες που έχουν στήσει βιομηχανίες "παραμυθιών". Σωρός τα σκουπίδια).
12. Καλό παραμύθι (όπως και καλή παιδική λογοτεχνία) είναι αυτό που αρέσει στους μεγάλους. Αν δεν γοητεύει εσάς, μην τολμήσετε να το δώσετε στο παιδί σας. Είναι σαφώς πιο απαιτητικός αναγνώστης. (Έτσι κι αλλιώς η διάκριση - ρατσιστική - `μεγάλοι-παιδιά' είναι πρόσφατη επινόηση).
13. Το λαϊκό παραμύθι ήταν έργο συλλογικό. Το έντεχνο παραμύθι είναι έργο μοναχικό. Ενός ονειροπόλου.
-----------------------------------------------------------------------------------------
Για να καθορίσουμε τι ονομάζουμε έντεχνο παραμύθι, πρέπει να επιχειρήσουμε μερικά κριτήρια.
Α. Κριτήριο στενό - της μορφής. Σύμφωνα με αυτό, έντεχνο παραμύθι είναι όποιο κείμενο έχει την δομή, το ύφος και το περιεχόμενο του λαϊκού παραμυθιού - με την μόνη διαφορά πως έχει γραφτεί από επώνυμο συγγραφέα. Μιλάμε για μίμηση του αυθεντικού είδους.
Β. Κριτήριο ευρύ - της λειτουργίας. Σύμφωνα με αυτό, παραμύθι είναι όποιο κείμενο παίζει σήμερα τον ρόλο (ψυχαγωγικό, λυτρωτικό, κοινωνικό), που έπαιζε στην εποχή του το λαϊκό παραμύθι. Με αυτό το κριτήριο παραμύθια είναι σήμερα όλα τα αφηγήματα που φιλοξενούν το θαύμα και πολεμούν τον θάνατο. Εδώ μιλάμε για υποκατάστατο του αυθεντικού είδους. Από τις δέκα περιπτώσεις που θα παρουσιάσω παρακάτω, μόνον η πρώτες τρεις θα ήταν παραμύθια με την στενή έννοια - όλες οι άλλες αντιστοιχούν στην δεύτερη - την υποκατάσταση της λειτουργίας.
1. Μίμηση του λαϊκού παραμυθιού (Γερμανοί ρoμαντικοί, Tieck, Novalis, E.T.A. Hoffmann, και Hans Andersen. Σε πιο μοντέρνα μορφή Gianni Rodari, Roald Dahl).
2. Ποιητικό (λαϊκοφανές) παραμύθι (Οscar Wilde, Lafcadio Hearn, St. Exupery). Εδώ μπορεί να προστεθεί και το εξωτικό παραμύθι (Kipling και πάλι Hearn).
3. Yπερρεαλιστικό (ενίοτε και σατιρικό) παραμύθι (Lewis Carrol).
4. Φιλοσοφικό - αλληγορικό παραμύθι (Voltaire). Tο είδος αυτό ρέπει και προς το διδακτικό (Πηνελόπη Δέλτα) ή το πολιτικό (George Orwell).
5. Βιομηχανοποιημένο παραμύθι για μαζική κατανάλωση - σε μεγάλο ποσοστό κακής ποιότητας, συνήθως διδακτικό, ηθικοπλαστικό, ψευτοοικολογικό.
6. Φανταστικό διήγημα - όπου το φαντασιακό μπαίνει μέσα στην καθημερινότητα. (Poe, Kafka, Βorges, Calvino, Marques).
7. Φανταστικοί κόσμοι - όπου οικοδομείται μια άλλη καθημερινότητα (J.R. Tolkien, Mervyn Peake - και, σε λιγότερο απαιτητική μορφή - Michael Ende)
8. Eπιστημονική Φαντασία (Mary Shelley, Jules Verne, H.G. Wells, Asimov, Heinlein, Clarke, Herbert, Le Guin αλλά και τα τηλεοπτικά και κινηματογραφικά ανάλογα, π.χ. Star Trek).
9. Ηρωϊκή περιπέτεια με παντοδύναμους ημίθεους (Superman, Batman, Zorro, Ταρζάν - αλλά και Terminator, Rambo κλπ).
10. `Μυθικό' παραμύθι με τους σύγχρονους μυθικούς-συμβολικούς ήρωες (από τον Ροβινσώνα Κρούσο μέχρι τον Μόντε Kρίστο - ίσως όμως και τον Φάουστ και τον Δον Ζουάν). Από τα είδη αυτά, το 6. (φανταστικό διήγημα) και το 10 (μυθικό αφήγημα) συνήθως δεν τελειώνουν με το: "έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα". Όσα όμως είναι αισιόδοξα, μαζί με τις υπόλοιπες οκτώ κατηγορίες, μπορoύν να θεωρηθούν προεκτάσεις ή υποκατάστατα του κλασικού μαγικού παραμυθιού.
Φυσικά δεν υπάρχουν στεγανά ανάμεσα στα είδη. Ένα παραμύθι μπορεί να είναι μαζί ποιητικό και φιλοσοφικό (Μικρός Πρίγκηπας). Το μόνο από τα κλασικά είδη λαϊκού παραμυθιού που δεν βρήκε συνέχεια, είναι το ερωτικό (Χαλιμά). Ένα σημείο που θα έπρεπε να προβληματίσει τους ψυχοψάχτες. Πόσο σχετίζεται με την εξορία του παραμυθιού στον παιδικό χώρο;
-----------------------------------------------------------------------------------------------
Το παραμύθι σε παρακμή; Ήδη από αυτά που απαρίθμησα η απάντηση είναι όχι. Σκεφθείτε ακόμα πόσες μορφές παίρνει σήμερα το έντεχνο παραμύθι:
1. Προφορικός Λόγος, ζωντανός. Υπάρχει σημαντική αναβίωση. Οι παραμυθάδες είναι εκατοντάδες στην Ευρώπη και αυξάνονται ταχύτατα.
2. Προφορικός λόγος `κονσέρβα' (δίσκοι, κασέτες, ραδιοφωνική μετάδοση).
3. Γραπτός λόγος (βιβλίο, συνήθως εικονογραφημένο).
4. Kόμικς (ή `εικονογραφοαφηγήματα' κατά τον ειδικό )
5. Δραματοποιημένη οπτικοακουστική μορφή. Ζωντανή (θέατρο) ή `κονσέρβα' (video, DVD, τηλεόραση, κινηματογράφος - με ηθοποιούς, ή κινούμενα σχέδια ή και τα δύο μαζί).
Υπάρχει κανείς που να αμφισβητεί ότι το παραμύθι ζει και βασιλεύει ακόμα και στην (δήθεν) αντιποιητική εποχή των υπολογιστών; Αφού και αυτούς τους έχει κατακτήσει. Τι άλλο είναι τα περισσότερα video games από παραμυθοπαίχνιδα!
Ζει, λοιπόν, αυτό καλά - κι εμείς (μαζί του) καλύτερα. Τέλος του παραμυθιού, καληνύχτα σας.
