ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΜΦΙΣΒΗΤΗΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ πως ορισμένοι άνθρωποι νιώθουν απόλαυση οδηγώντας αυτοκίνητο. (Ενώ κανείς δεν νιώθει κάτι όταν κινείται με ασανσέρ).

Είναι επίσης γεγονός πως και ένας θεατής μπορεί να νιώσει απόλαυση παρακολουθώντας έναν καλό οδηγό να κάνει μία άψογη ειδική διαδρομή - ή ένα γύρο στην Monza. (Ενώ δεν νιώθει τίποτα βλέποντας το τρόλεϊ να εκτελεί το δρομολόγιό του).

Φαίνεται λοιπόν ότι η αυτοκίνηση μπορεί να είναι πηγή απόλαυσης. (Προσοχή: διαχωρίζω την απόλαυση της αυτοκίνησης-δράσης από την απόλαυση του αυτοκινήτου-αντικειμένου. Για την δεύτερη, που μπορεί να είναι από φετιχισμός μέχρι τεχνογνωσία, έχουμε μιλήσει - και θα ξαναμιλήσουμε).

Γιατί όμως να είναι απόλαυση η κίνηση με αυτοκίνητο;

Πρέπει να πάμε μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια πίσω. Τότε, όταν ο πρωτόγονος άνθρωπος πεινούσε κι ένιωθε ένα δάγκωμα στο στομάχι, βούταγε ότι φαγώσιμο έβρισκε (ζωντανό η μη) και το καταβρόχθιζε. Κρέας ωμό, κατά προτίμηση ακόμα ζεστό. Ωσπου κάποιος εφεύρε - μεγαλοφυές - το ψήσιμο. Από εκεί μέχρι τον κύριο Brillat-Savarin και το σύγγραμμά του «La Physiologie du Goût ou Méditations de Gastronomie Transcendante», («H φυσιολογία της γεύσης ή διαλογισμοί υπερβατικής γαστρονομίας») πέρασαν χιλιάδες χρόνια και ποιοτικά επίπεδα. (Όχι ο Σαβαρέν δεν ήταν μάγειρος, ούτε ζαχαροπλάστης. Ήταν φιλόσοφος της γεύσης).

Το φαγητό έγινε τέχνη. Το απλό ένστικτο, εξευγενίστηκε σε γευσιγνωσία. Τα ίδια έγιναν και με το σεξ. Από τον πρωτόγονο με το ρόπαλο (που σέρνει την γυναίκα από τα μαλλιά - εφεύρημα των γελοιογράφων) φτάσαμε στο αισθητικό ερωτισμό του Ojima. Ανάμεσά τους δεκάδες αιώνες - η Σαπφώ και ο Κάτουλλος, το Κάμα Σούτρα και ο Αρετίνος, ο Καζανόβας και η Anais Nin. Ο έρωτας, από σύντομη ικανοποίηση μίας ανάγκης, έγινε τέχνη. (Ars amatoria, τέχνη του έρωτα όπως την αποκάλεσε ο Οβίδιος).

Ε, λοιπόν, έτσι και με την κίνηση. Από κει που ροβολούσε αρκουδοειδώς ο Νεάντερνταλ (μάλλον βιαστικά γιατί είτε κυνηγούσε είτε τον κυνηγούσαν) άρχισε να λυγιέται και να χορεύει (έστω: για να φέρει βροχή). Και μετά επέκτεινε την κίνησή του καβαλικεύοντας, στην αρχή άτσαλα ένα βόδι και μετά κομψά, ένα άλογο. Πού έγινε άσπρο πολεμικό άτι, τέθριππο άρμα, ιδιωτική άμαξα και Ferrari. Μία ακόμα ανάγκη - η κίνηση - έγινε κι αυτή κάτι παραπάνω.

Και το γνώρισμα της αλλαγής;  Ότι ο μερακλής οδηγός κινείται για να κινείται, όχι (αναγκαστικά) για να πάει κάπου. (Κι ο gourmet τρώει για να απολαμβάνει - όχι για να κατασιγάσει την πείνα του).

Όταν κάτι γίνεται αυτοσκοπός - τότε ίσως μπορούμε να μιλήσουμε για τέχνη. (Θυμηθείτε: «Η τέχνη για την τέχνη»). Ή για παιχνίδι (κι αυτό αυτοσκοπός και ευχαρίστηση. Υπάρχει και μία θεωρία που ταυτίζει παιχνίδι και τέχνη).

Μήπως και οι Τέχνες (αυτές που κυρίως ονομάζουμε έτσι) δεν ξεκίνησαν με τον ίδιο τρόπο; Κάποτε είχαν άλλο σκοπό εκτός από τον εαυτό τους. Η ζωγραφική αρχίζει με μία τελετουργική-μαγική απεικόνιση του ζώου, για να βοηθήσει τους κυνηγούς να το σκοτώσουν. Και η μουσική ήταν αρχικά ρυθμική απαγγελία μαγικών επικλήσεων.

Όλες οι τέχνες παρουσιάζουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: ότι βαθμιαία απελευθερώθηκαν από την χρησιμότητα και έγιναν απόλαυση. Δεν χορεύεις πια για να βρέξει, χορεύεις επειδή σε ευχαριστεί. Με την ίδια λογική δεν κάνεις έρωτα για αναπαραγωγή - αλλά γιατί τον χαίρεσαι.

Και για να έρθουμε επιτέλους στα δικά μας (μετά από μία παρέκκλιση χιλιετιών) δεν οδηγείς μόνο για να μετακινηθείς - αλλά επειδή σου αρέσει. Να με δύο λόγια η διαφορά του συνειδητού, του πραγματικού οδηγού από τον άσχετο.

Καλά λοιπόν. Η αυτοκίνηση είναι αυτοδύναμη και απολαυστική δραστηριότητα. Μπορεί να είναι και τέχνη; Ας το εξετάσουμε.

Μία δραστηριότητα που α) γίνεται χάριν του εαυτού της και β) δίνει ευχαρίστηση - μοιάζει να πλησιάζει αρκετά την έννοια της τέχνης. Και βέβαια δεν είναι ανάγκη να συγκαταλεχθεί στις μεγάλες τέχνες - όπως η ποίηση και η μουσική. Μπορεί να ανήκει στις μικρές και ταπεινές όπως το κέντημα ή η γαστρονομία.

Εδώ κάποιος σίγουρα θα αναρωτηθεί: «Μα τι είναι τέχνη;»

Τέχνη (προτείνω ένα πρόχειρο ορισμό) είναι μία δραστηριότητα που α) προϋποθέτει χάρισμα (ταλέντο) και τεχνική, β) δίνει μία ειδική ευχαρίστηση, που την ονομάζουμε αισθητική συγκίνηση. Και σε αυτόν που την ασκεί αλλά κυρίως σε όσους τη παρακολουθούν.

Ορισμένες τέχνες παράγουν ένα «έργο τέχνης» - ένα αντικείμενο. Άλλες όχι (π.χ. ο χορός). Άλλες κινούνται στον χώρο, άλλες στον χρόνο κι άλλες και στις δύο διαστάσεις. Άλλες είναι οπτικές, άλλες ακουστικές, και άλλες πολύ- αισθητικές (όπερα, μπαλέτο, σινεμά).

Όλες οι τέχνες (όπως είπαμε) ξεκίνησαν από κάτι χρήσιμο που κάποτε έπαψε να παίζει αποφασιστικό ρόλο. Κριτήριο της αξίας τους δεν είναι ποτέ η ωφελιμότητα, αλλά η αισθητική ικανοποίηση που παρέχουν. Αυτό ισχύει π.χ. και για την αρχιτεκτονική, που είναι πάντα χρήσιμη - αλλά όχι πάντοτε τέχνη.

Εκτός από τις «ανώτερες», τις λεγόμενες και «καλές» τέχνες, υπάρχουν και οι «ήσσονες» (minores, minor arts) όπως π.χ. διακοσμητική, αγγειοπλαστική, κλπ.

Εγώ τώρα προτείνω και μία τρίτη κατηγορία: τέχνες βιοτικές, τέχνες της ζωής. Είναι αυτές που το αποτέλεσμά τους δεν είναι ένα «έργο» (ποίημα, πίνακας) αλλά μία «στιγμή ζωής». Κατά τα άλλα ανταποκρίνονται πλήρως στον αρχικό μας ορισμό: προϋποθέτουν και ταλέντο και τεχνική - και χαρίζουν τελικά ευχαρίστηση.

Οι βιοτικές ήταν κι αυτές (όπως και οι «καλές») δεμένες με κάποια χρησιμότητα. Αλλά την ξεπερνούν. Παίρνουν κομμάτια ζωής και τα ανεβάζουν στο επίπεδο της τέχνης. Κομμάτια που προσφέρονται. Δεν μπορεί κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα να αποκτήσει ύφος και αρμονία, να δώσει απόλαυση και (ίσως) έκσταση. Όμως πολλές μπορούν.

Ξέρω πως μερικοί σκέπτονται αυτή τη στιγμή τον έρωτα. Αλλά μην ξεχνάτε και τον Brillat-Savarin! Μάλιστα αν δεχτούμε μερικές θεωρίες (που ξεκινάνε από την Αρχαία Ελλάδα και φτάνουν μέχρι τον Oscar Wilde και τον Michel Foucault), ο άνθρωπος μπορεί να κάνει όλη του τη ζωή - δηλαδή τον εαυτό του - έργο τέχνης.

Πίσω στα δικά μας. Τι θα ήταν μία τέχνη της αυτοκίνησης; Σίγουρα τέχνη του χώρο-χρόνου (όπως το μπαλέτο), πολυαισθητική (όραση, ακοή, σωματική ενέργεια και ισορροπία). Ένα είδος χορού με μηχανική προέκταση - το όχημα, δίτροχο ή τετράτροχο.

Έχουμε ένα σκηνικό: το τοπίο, φύση ή πόλη. Έχουμε μία κινησιολογία, χωρογραφία - την πορεία του δρόμου. Έχουμε ένα όχημα με συγκεκριμένες ιδιότητες (ιπποδύναμη, κράτημα, σχέσεις, φρένα κλπ.) Έχουμε έναν οδηγό με τη δική του προσωπικότητα.

Το «έργο»: να βρεθεί ο πιο αρμονικός, πιο κομψός - αλλά και πιο γρήγορος τρόπος μετακίνησης του δεδομένου οδηγού στον δεδομένο δρόμο με την αξιοποίηση στο έπακρο των ικανοτήτων του οχήματος. Με σεβασμό στην οικονομία των μέσων - όχι περιττές κινήσεις. (Η ιδανική γραμμή σε κάθε στροφή. Τι άλλο κάνει ο χορευτής με το σώμα του). Να εκτελεστεί άψογα η χορογραφία του δρόμου - με αποτέλεσμα να νιώσει ο οδηγός (και οι θεατές - αν υπάρχουν) συναίσθημα ικανοποίησης, ευφορίας, ανάτασης - το συναίσθημα του τέλεια κατορθωμένου έργου. Μπορεί αυτό το συναίσθημα να είναι τόσο έντονο που να σε γεμίζει. Κάτι που δεν κάνει π.χ. το απλό παιχνίδι (το οποίο δεν θέλει τέχνη αλλά δεξιοτεχνία. Ωστόσο θα δεχόμουν ενστάσεις για τον Μαραντόνα ή τον Πελέ).

Θα μου πείτε: υπάρχουν άνθρωποι που δεν νιώθουν καμία ευχαρίστηση με το οδήγημα. Και θα απαντήσω: υπάρχουν άνθρωποι που δεν αισθάνονται καθόλου την ποίηση ή την μουσική.

Τελικά όλα αυτά η τα νιώθει κανείς, η δεν τα νιώθει. Κάθε θεωρία είναι γκρίζα, όπως είπε κι ο Goethe. Ιδιαίτερα όταν αφορά θέματα γούστου και αίσθησης. Κι εγώ εδώ που μονολογώ, προσπαθώ όχι να οικοδομήσω μία θεωρία αλλά απλά να καταλάβω τι μου συμβαίνει όταν οδηγώ. Γιατί αισθάνομαι πλήρωση, εσωτερική αρμονία, όταν μου «κολλήσει» μία ωραία διαδρομή;  Γιατί μου δίνει η αυτοκίνηση χαρά κι εκτόνωση; Και γιατί εγώ (και χιλιάδες άλλοι) ξεκινάμε για «βόλτα», χωρίς να έχουμε λόγο, χωρίς να πηγαίνουμε κάπου.; Μόνο για την διαδρομή;

Η κίνηση σε ανοιχτό δρόμο είναι ηδονή για τον συνειδητό οδηγό. Αυτή η ηδονή οφείλεται άραγε στην αίσθηση της φυγής; Στην χαρά της αλλαγής; Στην κίνηση αυτή καθ’ αυτή, στην υπερνίκηση της αδράνειας; Στην αρμονία μιας σωστής χορογραφίας; Ας τα ψάξουν οι ψυχολόγοι!

Πάντως το γεγονός είναι ότι για αρκετούς ανθρώπους η αυτο-κίνηση είναι αισθητική απόλαυση. Τονίζω το αυτό- όταν με πάνε, δεν νιώθω τίποτα. Άρα παίζει και η αυτονομία βασικό ρόλο για την ηδονή. Αν το όχημα είναι δίτροχο ή ανοιχτό, τότε, στις άλλες αισθήσεις προστίθεται και η αφή (του ανέμου) και η όσφρηση (κομμένο χόρτο, καπνός ξύλων, ρετσίνι). Η ταχύτητα εντείνει τις αισθήσεις αυτές - κι ότι βλέπεις, ακούς, νιώθεις, μυρίζεις είναι ενισχυμένο σε σχέση με την καθημερινή αισθητική νωθρότητα.

Σε όλα αυτά οι μηχανόβιοι πλεονεκτούν σε σχέση με τους γιωταχήδες (ακόμα και τους ανοιχτούς) εκτός από ένα: την μουσική. Ένας καλός στερεοφωνικός ήχος κάνει το μπαλέτο μας πλήρες. Η μουσική φυσικά πρέπει να διαλεχτεί με πολλή προσοχή - να ταιριάζει με το τοπίο, το είδος του δρόμου, την κατάσταση του καιρού (βαριά σύννεφα χωρίς Mahler;) και το κέφι του οδηγού. Αν πετύχει η επιλογή τότε έχουμε την τέλεια περίπτωση: τα τοπία που ξετυλίγονται στην οθόνη του παρμπρίζ έχουν την σωστή μουσική υπόκρουση και η κίνηση της χορογραφίας τον δικό της ρυθμό.

ΤΕΛΙΚΑ ΤΙ; Τέχνη; Παιχνίδι; Άθλημα; Ψυχαγωγία; Ακόμα το ψάχνω. Στη δική μου περίπτωση αποκλείω το άθλημα. Δεν βρίσκομαι μόνιμα σε ανταγωνισμό, ούτε κυνηγάω επιδόσεις. Άλλο, οι οδηγοί αγώνων. Κι εκείνοι μπορεί να νιώθουν την απόλαυση της οδήγησης - αλλά πιο πολύ κυνηγάνε την απόλαυση της νίκης.

Οι υπόλοιπες τρεις κατηγορίες έχουν αρκετά κοινά σημεία. Μήπως η «Απαγωγή από το Σεράι» δεν είναι ταυτόχρονα τέχνη, παιχνίδι και ύψιστη ψυχαγωγία;

Αν πάντως τέχνη - τότε όχι υψηλή και βαρύγδουπη. Από τις ταπεινές, τις σεμνές. Που θα ανήκε περισσότερο στις ερμηνευτικές τέχνες (performing arts) με εκτελεστή τον οδηγό. Δημιουργία μίας ωραίας στιγμής. Όπου οδηγός, δρόμος και όχημα συντονίζονται σε απόλυτη αρμονία.