Ηθικές και μεθοδολογικές προϋποθέσεις για μία νέα πολιτική θεωρία και πράξη
Προτίθεμαι να αναπτύξω - με λίγα λόγια - ένα σύστημα πολιτικής σκέψης, από το οποίο αυτόματα σχεδόν προκύπτει ένας οδηγός πολιτικής πράξης.
Το σύστημα αυτό είναι τόσο απλό, που μπορεί να μοιάσει απλοϊκό. Μετά από τόσους χρόνους σκοτεινής και πολύπλοκης σκέψης (ας όψεται ο 'Εγελος και οι επίγονοι) έχουμε συνηθίσει στο να ταυτίζουμε το βάθος με την δυσκολία. Ίσως όμως και να μην είναι έτσι. Κάποτε το απλό, το σαφές και το σύντομο ήταν ταυτόσημα με τη σοφία - σ' αυτό τον τόπο.
Θα ονόμαζα την πρότασή μου "σύστημα ελευθερίας" γιατί βασίζεται στην ελευθερία, όχι μόνο σαν ηθική αλλά και σαν μεθοδολογική, ρυθμιστική αρχή. Ελευθερία στην πράξη αλλά και στην σκέψη.
Λίγο πολύ όλοι καταλαβαίνουν τι θα πει ελευθερία στην πράξη - σαν ηθική αρχή. (Θα επανέλθουμε σ' αυτό). Τι όμως σημαίνει ελευθερία σαν μεθοδολογική αρχή;
Η ελευθερία στη σκέψη, εκφράζεται στην αρχή της μη δέσμευσης. Σημαίνει πως το σύστημα που προτείνω όχι μόνο δεν ξεκινάει από ορισμένες συγκεκριμένες ιδεολογικές παραδοχές - αλλά αρνείται να δεσμευθεί με οποιοδήποτε δόγμα. Όχι μόνο δεν αγκαλιάζει αυθαίρετα και αναπόδεικτα αξιώματα - αλλά, ακόμα και την τρέχουσα γνώση, την θεωρεί προσωρινή και υπό αίρεσιν. Ισχύει μόνο όσο δεν έχει αποδειχθεί λανθασμένη.
Πρόκειται για ένα σύστημα ανοικτό προς όλες τις κατευθύνσεις - άρα ελεύθερο. Βασική του αρχή είναι η εκάστοτε (ιδεολογικά) αδέσμευτη κρίση και απόφαση.
(Με ιδεολογίες εννοώ όλα αυτά τα πλέγματα ιδεών και συμβόλων - πρόκειται συνήθως για ασαφείς δοξασίες και παραστάσεις - με τις οποίες μας συνδέουν συναισθηματικά μάλλον παρά γνωστικά κίνητρα. Είναι συνήθως "συστήματα πίστης" που χρησιμοποιούνται για να κινητοποιούν τους λαούς - ή που μας δίνουν συναισθηματική σιγουριά. Ανάλογα με το είδος τους μπορεί να είναι δογματικές ή ψευδοεπιστημονικές, "ειδικές", που εκφράζουν τα συμφέροντα ομάδων ή γενικές που αφορούν το σύνολο της ζωής. Η έννοια ιδεολογία αντιπαραβάλλεται στην επιστήμη - αλλά και στην συνειδητή γνώση πρβλ. και την "ιδεολογία σαν ψευδή συνείδηση" κατά τον Μαρξ.)
Φυσικά, το γεγονός ότι το σύστημα αποκλείει ιδεολογίες και δόγματα, δεν σημαίνει πως δεν θα διαθέτει θεωρητικό οπλισμό. Αλλά θα χρησιμοποιεί τις θεωρίες, όπως η επιστήμη τις δικές της. Σαν υποθέσεις που στέκουν όσο δεν αναιρούνται - κι όσο μας βοηθάνε να καταλαβαίνουμε και να αλλάζουμε τον κόσμο.
Η μέθοδος αυτή δεν εξαρτά την λήψη των συγκεκριμένων αποφάσεων από γενικές θεωρητικές αρχές. Δεν θεωρεί αναγκαία μία συνολική ερμηνεία του κόσμου για να μπορεί επάνω της να θεμελιώσει την καθημερινή επιλογή. Δεν είναι υποχρεωτικό να ξέρουμε τους Νόμους της Ιστορίας για να λύσουμε το πρόβλημα της περίθαλψης των υπερηλίκων. Ούτε είναι απαραίτητο να έχουμε μία ολοκληρωμένη κοσμοθεωρία, για να μειώσουμε το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών.
Αντίθετα μου επιτρέπει να χρησιμοποιώ όποια θεωρητική κατασκευή θέλω - εφόσον στην πράξη αποδίδει σωστά. Εφόσον δηλαδή λύνει το πρόβλημα. Η πολιτική, στην πρότασή μου γίνεται μία διαδικασία επίλυσης προβλημάτων - και οι θεωρίες όργανο για την λειτουργία αυτή. Παύει η ιδέα να είναι σκοπός και γίνεται μέσον. Μέσον στην υπηρεσία του ανθρώπου. (Κι επειδή μιλάμε για συγκεκριμένα προβλήματα - εννοούμε πάντα και συγκεκριμένους ανθρώπους. Όχι τον θεωρητικό - και ανύπαρκτο - Άνθρωπο με Α κεφαλαίο!)
Διότι, (κι ας το ξεχνάμε συχνά) και η πολιτική είναι απλά ένα μέσον. Για την ευτυχία και προκοπή του ανθρώπου. (Στο βιβλίο μου "Κοινοτοπίες" είχα παραβάλει τα πολιτικά συστήματα με ξενοδοχεία. Καλύτερο ήταν εκείνο που εξυπηρετούσε άριστα τον πελάτη του - τον πολίτη!)
Στόχος της πολιτικής είναι η ευημερία του ανθρώπου (κι όχι των ιδεολογιών). Ωστόσο μέχρι σήμερα συμβαίνει το αντίθετο. Ο άνθρωπος θυσιάζεται για τις ιδεολογίες - κι όχι αυτές για τον άνθρωπο. Το σύστημα που προτείνω είναι το πρώτο που θα θυσιάζει τις θεωρίες του στον βωμό της εξυπηρέτησης του ανθρώπου. Θα τις ελέγχει - στην πράξη - και θα τις αναθεωρεί με την διαδικασία της δοκιμής και του λάθους. Θα τις εγκαταλείπει εύκολα όταν αποδειχθούν λαθεμένες.
Αν δεν σας αρέσει το μοντέλο (ή "παράδειγμα") της επιστήμης, μπορούμε να δανειστούμε άλλο, από τον χώρο της διοίκησης επιχειρήσεων (management). Η οποία συχνά ορίζεται σαν μία διαδικασία λήψης - και εφαρμογής - αποφάσεων. Αλλά το ίδιο είναι και η πολιτική, αν την απομυθοποιήσουμε από την ιδεολογική-ρομαντική της αύρα. Τι παραπάνω περιμένουμε από ένα πολιτικό, παρά να παίρνει τις σωστές αποφάσεις. Και μακάρι να είχαν τα κράτη την ίδια ποιότητα διοίκησης με τις μεγάλες επιχειρήσεις! Μακάρι δηλαδή να πετύχαιναν τους στόχους τους με την ίδια αποτελεσματικότητα και οικονομία δυνάμεων.
(Για να αποφύγουμε παρεξηγήσεις: Ξέρω πως οι επιχειρήσεις αποβλέπουν στο κέρδος, ενώ τα κράτη σε άλλους ευρύτερους - και πιο ανθρωπιστικούς - στόχους. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι αποβλέπουν στο κέρδος όλων – του συνόλου. Άσχετα από αυτό, η τεχνική της διοίκησης είναι ίδια είτε πρόκειται για βιομηχανία, είτε για υπουργείο. Και όπου έχουν μεταφερθεί διδάγματα από τον ιδιωτικό στον δημόσιο τομέα, το αποτέλεσμα υπήρξε εντυπωσιακό.)
Προτείνω, λοιπόν, ένα διαφορετικό υπόδειγμα πολιτικής πρακτικής. Υπογραμμίζω τη λέξη για να τονίσω την προτεραιότητα της πράξης. Στην πολιτική το αποτέλεσμα είναι που μετράει - άρα τα κριτήρια της είναι πραγματιστικά. Η καλύτερη θεωρία (ή πρόθεση) δεν δικαιώνει το κακό αποτέλεσμα. Ο δρόμος για την κόλαση (ή την δικτατορία) είναι στρωμένος με καλές προθέσεις.
Αλλά πόσο διαφορετικό είναι αυτό το μοντέλο; Όλα όσα ως τώρα έγραψα σε πολλούς μπορεί να φαίνονται απλά και αυτονόητα. Κι όμως, αν γινόντουσαν αποδεκτά, θα ανέτρεπαν την πολιτική τάξη πραγμάτων ριζικότερα από μία οποιαδήποτε επανάσταση.
Π. χ. δεν θα υπήρχαν ιδεολογικές παρατάξεις - ούτε Αριστερά ούτε Δεξιά. Θα εξαφανίζονταν τα κόμματα "αρχών" - αφού δεν θα πιστεύαμε σε σταθερές ιδεολογικές αρχές. (Αντί για κόμματα, θα υπήρχαν επιτελεία διαχείρισης των κοινών - περισσότερο ή λιγότερο ικανά). Φαινόμενα όπως ο φανατισμός, ο διχασμός κλπ. θα ήταν αδιανόητα. Η ιδεολογική συνέπεια που σήμερα θεωρείται ύψιστη, αρετή, θα γινόταν - και στην πολιτική - γνώρισμα βλακείας, δειλίας και πνευματικής αρτηριοσκλήρωσης. Γιατί ο άνθρωπος, όσο μαθαίνει, όχι μόνο έχει δικαίωμα, αλλά και υποχρέωση να αναθεωρεί τις απόψεις του. (Εσείς πώς θα αξιολογούσατε έναν επιστήμονα που δεν αποκηρύσσει ποτέ τις θεωρίες του - έστω κι αποδείχθηκαν λανθασμένες;)
Πρόκειται λοιπόν για ένα καινούργιο "παράδειγμα" (paradigm κατά Kuhn) πολιτικής σκέψης, με αξιολογική και ρυθμιστική αρχή την ελευθερία. Ένα "ανοιχτό" σύστημα (υπάρχουν και τέτοια!) που περιέχει μέσα του μηχανισμούς ελέγχου, κρίσης και αναθεώρησης - αντί για τους συνηθισμένους μηχανισμούς προπαγάνδας, απόκρυψης και δικαιολόγησης που αφθονούν στα ιδεολογικά πολιτικά μοντέλα.
Θα μπορούσε να το ονομάσει κανείς και "σύστημα αλήθειας" - διότι δεν έχει λόγο να ψεύδεται. Δεν έχει να υπερασπισθεί κάποια δόγματα, να δικαιολογήσει συγκρούσεις να εξωραΐσει καταστάσεις. Αντίθετα, κάθε ιδεολογία κάποια στιγμή θα υποχρεωθεί να πει ψέματα - όταν το κοσμοείδωλο που παρουσιάζει θα συγκρουσθεί με την πραγματικότητα. Αλλά το κοσμοείδωλο ενός "συστήματος ελευθερίας" είναι η (εκάστοτε) πραγματικότητα.
Η "κρίση των ιδεολογιών" προήλθε κυρίως από την σύγκρουσή τους με την πραγματικότητα. Που επέμενε να εξελίσσεται προς άλλες, απρόβλεπτες, κατευθύνσεις. Στην αδυναμία τους να κατανοήσουν, να ερμηνεύσουν και να αντιμετωπίσουν τις συνεχείς μεταβολές, προτίμησαν να τις αγνοήσουν. (Αν η ιδεολογία συγκρουσθεί με την πραγματικότητα - τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα!). Εκεί βρίσκεται και η βασική διαφορά ανάμεσα στην ιδεολογία και την επιστήμη. Η τελευταία μαθαίνει από – και αναπτύσσεται με – τα λάθη της.
Ακόμα και οι φανατικότεροι ιδεολόγοι δέχονται πως έχουμε φτάσει σε ένα ιδεολογικό αδιέξοδο. Οι δογματικές θεωρίες καθημερινά διαψεύδονται και αυτοαναιρούνται. Στο αδιέξοδο αυτό ίσως μόνο μία μη-ιδεολογική πολιτική θεωρία και πράξη μπορεί να βοηθήσει. Δεν ξέρω αν είναι υπερβολική η έκφραση "θάνατος των ιδεολογιών" - που όλο και περισσότερο ακούγεται τελευταία - αλλά πρέπει να είναι ενδεικτική. Οι ιδεολογίες μπορεί να μην έχουν (ακόμα) πεθάνει, αλλά σίγουρα έχουν χάσει πολλή από την δύναμη, την γοητεία και, κυρίως, την αποτελεσματικότητά τους.
Η πείρα έδειξε πως οι κλειστές ιδεολογίες και κοσμοθεωρίες (οι διάφοροι -ισμοί) δεν μπορούν, ακόμα και όταν ειλικρινώς το επιθυμούν, να προωθήσουν την υπόθεση της ελευθερίας και της δικαιοσύνης. Ένα κλειστό σύστημα είναι εξ ορισμού ανελεύθερο (και, άρα, όπως θα δούμε παρακάτω, άδικο.) Εγκλωβίζει τα άτομα μέσα στις δογματικές παραδοχές του και τα αλλοτριώνει. (Για να είμαι σαφής - οι αντιρρήσεις μου αφορούν όλες τις ιδεολογίες. Ακόμα και τις υποτιθέμενα φιλελεύθερες που, όταν δογματίζουν, γίνονται -ισμοί.)
Η πείρα έδειξε ακόμα πως οι κλειστές ιδεολογίες δεν είναι αποτελεσματικές. Το ξενοδοχείο τους λειτουργεί άθλια. Οι πελάτες είναι δυστυχείς. Ούτε ελευθερία έχουν - αλλά ούτε καν ζεστό νερό! Η οικονομική τους κατάσταση είναι αισχρή. Έτσι βλέπουμε καθημερινά τις κλειστές ιδεολογίες να "ανοίγουν" και να βάζουν πολύ νερό στο κρασί τους. Οι σοσιαλιστές παίρνουν μέτρα μονεταριστικά, ενθαρρύνουν την ιδιωτική πρωτοβουλία - ενώ οι καπιταλιστές κάνουν κρατικοποιήσεις, ενισχύουν το κράτος πρόνοιας, κλπ.
Παραδέχονται λοιπόν στην πράξη αυτό που απορρίπτουν στην θεωρία: Πως δεν υπάρχουν "καλές" και "κακές" (Δεξιές και Αριστερές) θεωρίες - αλλά αποτελεσματικές και όχι. Στην πράξη ήδη εφαρμόζεται στις περισσότερες χώρες ένα μη-ιδεολογικό σύστημα. Η ιδεολογική συνέπεια βρίσκεται πια μόνο στα λόγια και στα μανιφέστα - και κάθε μέρα διαψεύδεται στις εφαρμογές.
Δέχονται, άρα, οι περισσότερες κυβερνήσεις πως η πολιτική είναι διαδικασία επίλυσης προβλημάτων Και τελική ιδεολογία της είναι η επίτευξη αποτελέσματος.
Ίσως ήρθε ο καιρός να μάθουμε να ζούμε χωρίς ιδεολογίες. Η ενηλικίωσή μας αρχίζει, τα παραμύθια και τα όνειρα τελειώνουν. Η προσαρμογή δεν θα είναι εύκολη. Οι ιδεολογίες (όπως και οι θρησκείες) δεν είναι αυθαίρετα κατασκευάσματα, είναι σάρκα από την σάρκα της νοσταλγίας μας. Θα μας λείψει η σιγουριά και η θαλπωρή τους, η ποίηση και η ανάταση, η ομορφιά και ο ενθουσιασμός. Αλλά μαζί θα λείψουν ο φανατισμός, η μισαλλοδοξία και η βία που αναγκαστικά τις συνοδεύουν.
Η πρώτη αντίρρηση σ' αυτά που γράφω θα είναι της απογοήτευσης: "Μα πώς θα πολιτευόμαστε χωρίς να πιστεύουμε σε κάτι;" (Να ο λόγος που συντηρούμε - με το αίμα μας - τις ιδεολογίες για τόσους αιώνες!) Κι εγώ θα πω: Δεν μας αρκεί να πιστεύουμε στην ελευθερία; Στην ειλικρίνεια; Στην ανθρωπιά; Πρέπει ντε και καλά να έχουμε κατήχηση, δόγμα, συνθήματα; Δεν καταλάβαμε ακόμα τι κακό μας έχουν κάνει;
Η δεύτερη αντίρρηση θα είναι κλασική: "Μα το σύστημα που προτείνετε είναι σκέτος οπορτουνισμός!"
Ε! και; Θα είμαστε τόσο οπορτουνιστές, όσο οι κ. κ. Νεύτων, Δαρβίνος, Μαξ Πλανκ κ.ά. (Προσοχή: Μεθοδολογικοί οπορτουνιστές - όχι ηθικοί!) Άλλωστε, σύμφωνα με μία περίφημη φόρμουλα του Μαρξ, σκοπός μας δεν θα είναι να ερμηνεύσουμε τον κόσμο - αλλά να τον αλλάξουμε. (Με την ενδέκατη "Θέση Ad Feuerbach" ο Μαρξ ενισχύει και τη δική μου θέση - αφού θεμελιώνει την προτεραιότητα της πράξης απέναντι στη θεωρία, του αποτελέσματος απέναντι στο δόγμα.)
Να αλλάξουμε τον κόσμο. Σίγουρα. Αυτό επιζητεί η κάθε λογική πολιτική. (Γι αυτό και ποτέ δεν κατάλαβα τι σημαίνει "συντήρηση"!) Μια σταδιακή (ή ριζική) βελτίωση. Αλλαγή προς το καλύτερο.
Και ποιο είναι το καλύτερο; Εδώ μπαίνουμε στον χώρο της ηθικής. Πως αξιολογείται και πως ελέγχεται το summum bonum;
Φτάνουμε στο πιο σημαντικό (κι ευαίσθητο) σημείο της πρότασής μου. Ένα σύστημα πολιτικής πράξης μπορεί να μην έχει δεδομένα δόγματα και μεθόδους, πρέπει όμως να έχει αρχές - ή, έστω, στόχους. Μπορεί μεθοδολογικά να είμαστε οπορτουνιστές (και να μην μας ενοχλεί) αλλά δεν γίνεται να είμαστε και ηθικά. 'Όχι μόνο για λόγους ήθους - αλλά και πρακτικής. Προς τα πού θα κινείται η πράξη;
Μιλήσαμε για ευτυχία και προκοπή του ανθρώπου. Σίγουρα αυτός είναι ο σκοπός μας. Πώς όμως ορίζεται το περιεχόμενο αυτών των εννοιών; Ο καθένας αλλιώς αντιλαμβάνεται την ευτυχία του.
Η λύση (κατάγεται από τους αρχαίους Έλληνες) είναι να δώσουμε αρνητικούς ορισμούς. Οι αρχαίοι δημιούργησαν την έννοια της αλυπίας. Την έλλειψης λύπης και κατ' επέκτασιν, πόνου, στέρησης, όχλησης κλπ. Ίσως να μην μπορούμε να συμφωνήσουμε για το τι είναι ευτυχία - συμφωνούμε όμως σίγουρα πως η (οποιαδήποτε) ευτυχία δεν είναι δυνατή αν πεινάς, κρυώνεις, υποφέρεις, καταπιέζεσαι, βασανίζεσαι. Αυτή είναι σίγουρα μία αντικειμενική έννοια της ευτυχίας. (Η άλλη - τι εμένα αρέσει - είναι υποκειμενική.)
Ε! λοιπόν - πιστεύω πως η πολιτική έχει σαν στόχο να πραγματοποιεί (στο δυνατό) την αντικειμενική ευτυχία (ή αλυπία.) Δηλαδή να αφαιρεί τα αρνητικά στοιχεία από τη ζωή του ανθρώπου - και να του δίνει έτσι τις προϋποθέσεις για να μπορεί μετά να βρει την δική του ατομική ευτυχία μόνος του.
Με άλλα λόγια στόχος (συγκεκριμένος) της πολιτικής δεν είναι να κάνει τους ανθρώπους ευτυχείς - αλλά λιγότερο δυστυχείς.
Αλλά αυτή, η αρνητική, "αντικειμενική", ευτυχία είναι η μία πλευρά της ελευθερίας. Ενώ η θετική, υποκειμενική, είναι η άλλη της πλευρά!
Η ελευθερία ορίζεται σαν "ελευθερία από" και "ελευθερία προς". Π. χ. :
Ελευθερία από
τη στέρηση
την εκμετάλλευση
την ανάγκη
την αδικία
και ελευθερία προς
την δημιουργία
την ολοκλήρωση του ατόμου κλπ.
Να λοιπόν που η ελευθερία δεν αποτελεί μόνο μεθοδολογική αρχή της πρότασης - αλλά και ηθική αρχή και στόχο. Φυσικά πάντα σαν σύνολο, σαν άθροισμα και των δύο πλευρών της - αρνητικής και θετικής.
Σίγουρα εδώ κάποιος θα ρωτήσει: και με την ισότητα τι γίνεται;
Έχουμε μάθει πως ελευθερία και ισότητα είναι οι πρώτες αξίες - ίσως μάλιστα η ισότητα να είναι σημαντικότερη από την ελευθερία. Την εγκαταλείπουμε; Την ξεχνάμε; Και στο νέο αυτό σύστημα θα βασιλεύει η ανισότητα;
Κατ αρχήν ας διευκρινίσω πως για μένα η ισότητα είναι πρωτεύουσα αλλά όχι πρωταρχική αξία - είναι παράγωγη. Εκπορεύεται από την δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη επιτάσσει την ισότητα - η μάλλον απεχθάνεται την ανισότητα. Η ισότητα αυτή καθ' αυτή δεν είναι αρετή. Δεν αυξάνει η αξία δύο ανθρώπων επειδή είναι ίσοι. Δεν γίνεται αυτόματα ευτυχέστερη μία κοινωνία αν όλα τα μέλη της εξισωθούν. (Είναι όμως δυστυχέστερη αν υπάρχουν έντονες ανισότητες - δηλαδή αδικίες.)
Βλέπω λοιπόν την ισότητα σαν παράγωγη αξία με αρνητικό χαρακτήρα (η έλλειψή της έχει μεγαλύτερη σημασία από την παρουσία της).
Στην προαιώνια διαμάχη για την ιεράρχηση των αξιών, δίνω σαφώς το προβάδισμα στην ελευθερία. Μάλιστα, την θεωρώ ως την μόνη αξία που μας χρειάζεται για την πολιτική πράξη. Όλες οι άλλες παράγονται και εκπορεύονται από αυτήν.
Υπάρχει όμως πραγματικά μία "πρώτη" αξία; Κι αν ναι - πώς αποδεικνύεται η ιεραρχική της πρωτοπορία;
Χωρίς να επεκταθώ σε τεχνικά φιλοσοφικά θέματα, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω απλά την άποψή μου.
Ας καθορίσω πρώτα ένα κριτήριο αξιολόγησης. Θα το δανειστώ από τις - θετικές και μη - επιστήμες. Σ' αυτές θεωρείται καλύτερη εκείνη η θεωρία που εξηγεί τα περισσότερα φαινόμενα με τον απλούστερο τρόπο. Έτσι λοιπόν και στην δική μας αξιολόγηση θα δεχθούμε σαν υπέρτερη αξία αυτή που έχει την καθολικότερη ισχύ και - ταυτόχρονα - επιτρέπει την οικοδόμηση του απλούστερου συστήματος αξιών.
Ένα παράλληλο κριτήριο (πάλι επιστημονικής αλλά και φιλοσοφικής προέλευσης) είναι η αυτοτέλεια μίας αξίας. Δηλαδή το να μην παράγεται από κάποια άλλη - αλλά αντίθετα, να γεννάει (και να εμπεριέχει) τις υπόλοιπες. Οι "παράγωγες" έννοιες, λογικά, είναι ιεραρχικά υποδεέστερες από την "μητέρα" έννοια. Συνήθως το κριτήριο αυτό συμβαδίζει με την καθολικότητα που αναφέραμε πριν. Μια καθολική έννοια, με μεγαλύτερο πλάτος, είναι φυσικό να παράγει έννοιες - έστω αυτές που περιέχει.
Ας δούμε τώρα, από τις έννοιες που συνήθως συζητάμε, ποια ανταποκρίνεται περισσότερο στα κριτήρια που θέσαμε. Και ας προσπαθήσουμε μετά, με παραγωγική διαδικασία να συμπεράνουμε μία ηθική (άρα και πολιτική) τάξη.
Από τις δύο αξίες που αναφέραμε στην αρχή - ποια υπάγεται στην άλλη ή ποια παράγεται από την άλλη; Αν ξεκινήσουμε από την ισότητα, θα δούμε πως δεν μπορεί να εμπεριέχει την ελευθερία. Ίσοι είναι και οι φυλακισμένοι μεταξύ τους. Μάλιστα είναι γνωστό πως, στην προσπάθεια για την επίτευξη ισότητας, πολλά καθεστώτα περιορίζουν τις ελευθερίες - πράγμα που επίσημα παραδέχονται. Είναι μία συνειδητή επιλογή, κατά τη γνώμη μου λανθασμένη, γιατί, όπως θα δούμε και παρακάτω, δεν οδηγεί πουθενά.
Ας αντιστρέψουμε τώρα τη σχέση - μπορεί από την ελευθερία να προκύψει η ισότητα; Μοιάζει πιο πιθανό. Αν κανένας άνθρωπος δεν εμποδίζεται, δεν περιορίζεται, αν ο καθένας μπορεί να είναι αυτό που είναι (και θέλει) τότε δεν είναι όλοι ίσοι; Τουλάχιστόν στις ευκαιρίες - γιατί π. χ. στο ανάστημα και το χαρακτήρα θα διαφέρουν (ευτυχώς!) Ισότητα δεν σημαίνει ισοπέδωση!
Μα, θα μου αντιτείνουν, η σκέψη αυτή προϋποθέτει και φυσική ισότητα. Όμως τέτοια δεν υπάρχει - και αν τους αφήσουμε όλους ελεύθερους, ο ρωμαλέος θα καταπιέσει τον αδύνατο.
Εδώ βλέπουμε πως πολλοί δεν αναγνωρίζουν το πραγματικό εύρος της έννοιας "ελευθερία". Γιατί, όπως είπαμε, μέσα της υπάρχει και η ελευθερία από την καταπίεση, την εκμετάλλευση, τη στέρηση. (Αλλιώς τι ελευθερία θα ήταν αυτή, όταν στερούμαι και υποφέρω. Πόσο ελεύθερος είναι κάποιος που πεινάει;)
Σε μία λοιπόν κοινωνία ελευθερίας, ο δυνατός δεν μπορεί να καταπιέσει τον αδύνατο - διότι εκεί θα παρέμβουν οι μηχανισμοί για την προστασία της ελευθερίας (του αδύνατου!) Είναι κοινός τόπος πια πως η δική μου ελευθερία σταματάει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου. Και οι δύο μαζί δίνουν την ελευθερία όλων - την κοινωνική και πολιτική διάσταση της ελευθερίας.
Άρα, από την αξία της ελευθερίας παράγεται η πιο ουσιαστική μορφή της ισότητας (ισότητα ελευθερίας). Παράγεται επίσης και η δικαιοσύνη που πρακτικά σημαίνει προστασία της ελευθερίας και της προσωπικότητας του καθενός.
Ας σκεφθούμε το ίδιο θέμα αλλιώς: και η επιδίωξη της ισότητας και αυτή της ελευθερίας στοχεύουν στην προστασία του ανθρώπου και οδηγούν σε κάποιες παρεμβάσεις. Όμως, όταν οι παρεμβάσεις γίνονται στο όνομα της ισότητας, τείνουν να ξεχνούν την ελευθερία (πράγμα που έχουμε ζήσει συχνά, τα τελευταία χρόνια!) Αντίθετα - παρεμβάσεις στο όνομα της ελευθερίας δεν μπορούν να ξεχάσουν την ισότητα, γιατί όπως είδαμε αυτή εμπεριέχεται στην έννοια της ελευθερίας. Η ανισότητα είναι ΑΦΑΙΡΕΣΗ ελευθεριών!
Ολόκληρος ο Μαρξισμός, που εμφανίστηκε (όχι από τον Μαρξ) σαν κίνημα ισότητας, είναι στην πραγματικότητα κίνημα ελευθερίας. Στόχος του είναι η απελευθέρωση του ανθρώπου από την αλλοτρίωση, την εκμετάλλευση, την καταπίεση. Η έμφαση στην ισότητα δόθηκε μάλλον για λόγους δημαγωγικούς. ("Πιάνει" περισσότερο στους μη-προνομιούχους η υπόσχεση: θα γίνουμε όλοι ίσοι!) Όμως ο Μαρξ ζήτησε από τους προλετάριους να σπάσουν τις αλυσίδες τους - όχι να γίνουν μία ομοιόμορφη μάζα!
Και ποια καλύτερη απόδειξη για τη άποψή μου από το ιστορικό δεδομένο: Στις κοινωνίες όπου προτάχθηκε σαν αξία η ισότητα - όχι μόνο χάθηκε η ελευθερία, αλλά ΚΑΙ η ισότητα! (Διότι μερικοί έγιναν “πιο ίσοι” από τους άλλους - αθάνατε 'Οργουελ!) Αντίθετα, στις κοινωνίες της πραγματικής ελευθερίας (όχι της καπιταλιστικής ασυδοσίας - αυτές άλλωστε είναι συνήθως δικτατορίες) επετεύχθη το optimum - μέχρι σήμερα - και ελευθερίας και ισότητας.
Ας δούμε τώρα την πολιτική υλοποίηση αυτής της ηθικής τάξης. Το πολίτευμα που ενσαρκώνει την αξία της ελευθερίας, είναι η Δημοκρατία. Κάνουν λάθος όσοι νομίζουν πως βασική αξία της δημοκρατίας είναι η ισότητα. Τα πολιτεύματα που προτάσσουν την ισότητα μπορεί (θεωρητικά!) να είναι δημοκρατικά - μπορεί όμως και όχι. Και, συνήθως, δεν είναι. (Θυμηθείτε την Κίνα του Μάο! Η πιο απόλυτη ισότητα - ακόμα και στην εμφάνιση - που όμως η δημοκρατία;) Αντίθετα, ένα πολίτευμα βασισμένο στην ελευθερία δεν μπορεί παρά να είναι δημοκρατικό. Όπως και ένα δημοκρατικό πολίτευμα, πρέπει να είναι ελεύθερο. (Πρόκειται ουσιαστικά για ταυτολογία μια και - εξ ορισμού - η δημοκρατία περικλείει την ελευθερία!)
Η ελευθερία για την οποία μιλάμε, είναι, φυσικά, η ελευθερία όλων. Κι επειδή κι αυτός ο όρος μπορεί να παρεξηγηθεί - δεν εννοώ μία ελευθερία ισομερώς μοιρασμένη σαν κομμάτια πίτας. Γιατί αν έχουμε ελευθερία με το δελτίο - τότε φτάνουμε ακριβώς στο αντίθετο! Η ελευθερία είναι μία δυναμική ζωντανή κίνηση. Σαν τέτοια βρίσκεται συνεχώς σε εξέλιξη - δεν καθορίζεται ούτε επιβάλλεται. Σαν πολιτεία, μόνο τις προϋποθέσεις της μπορούμε να δημιουργήσουμε - ποτέ την ίδια. (Αυτό το κάνει ο πολίτης.)
Ακόμα, πρέπει να προσδιορίσω πως η λέξη "όλων" πρέπει να εννοείται σαν ιδεατός στόχος - όχι σαν απόλυτο μαθηματικό μέγεθος. (Ανέφικτο!). Είναι η ελευθερία των όσο το δυνατόν περισσότερων. (Κι όχι μόνο της πλειοψηφίας, αν αυτό σημαίνει καταπίεση της μειοψηφίας!) Και πάλι θα υπενθυμίσω πως η έννοια της ελευθερίας πρέπει να θεωρείται σε όλο της το βάθος και πλάτος. Όχι μόνο σαν ελευθερία ΑΠΟ- (την καταπίεση, την εκμετάλλευση, κλπ.) αλλά κυρίως σαν ελευθερία ΠΡΟΣ κάτι π. χ. την δημιουργική ολοκλήρωση του ατόμου, την ανάπτυξη και καλλιέργεια των δυνατοτήτων του, την οικοδόμηση ενός παραγωγικού ή πολιτιστικού έργου κ. ά. Αυτή, η θετική, η δημιουργική έννοια της ελευθερίας, είναι και η πιο σημαντική. (Η πρώτη, η αρνητική, η ελευθερία ΑΠΟ- είναι απαραίτητη αλλά όχι και επαρκής προϋπόθεση για την δημιουργία.)
Και φυσικά είναι σαφές πως κάθε εμπόδιο στην ανάπτυξη αυτής της θετικής ελευθερίας δεν έχει θέση σε μιά δημοκρατική κοινωνία. Άρα η ανισότης, η αδικία, η στέρηση (βασικά εμπόδια) εξοβελίζονται από την ηθική μας τάξη, χωρίς να χρειάζεται να προσφύγουμε σε άλλες αξίες. Η "εφαρμογή" της ελευθερίας, σε όλο της το πλάτος αρκεί για να οικοδομήσει κανείς μία δίκαιη και ανθρώπινη κοινωνία. Ολόκληρο το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη εμπεριέχεται στην αξία της ελευθερίας. Μία κοινωνία ελευθερίας αναγκαστικά θα είναι και κοινωνικά δίκαιη.
Φαίνεται λοιπόν πως ο Σοσιαλισμός χτυπούσε λάθος πόρτα, όταν προσέφευγε στην ισότητα. Η ελευθερία ήταν η αξία του. Με το να προτάξει την ισότητα έχασε το ανθρώπινο πρόσωπό του, καταπίεσε και εκμεταλλεύτηκε το άτομο (εν ονόματι του συνόλου μεν - αλλά αυτό δεν αλλάζει τίποτα) ανέστειλε τις δημιουργικές δυνάμεις του ανθρώπου (που προϋποθέτουν ελευθερία) και - τελικά - δεν πέτυχε ούτε την ισότητα...
Για να μην παρεξηγηθώ (πάλι): Πιστεύω πως το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης έχει πρωταρχική σημασία. Αλλά ο δρόμος για την επίτευξή του ήταν λανθασμένος. Προτάσσοντας την ισότητα δεν φτάνουμε πουθενά. Προτάσσοντας την ελευθερία αναγκαστικά θα φτάσουμε και στη ισότητα και στην κοινωνική δικαιοσύνη.
Ένας σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο θα ήταν αυτό που έψαχνε ο Σαρτρ στα τελευταία του χρόνια: "Σοσιαλισμός εν Ελευθερία". 'Η, αν προτιμάτε, ένας δημοκρατικός σοσιαλισμός. (Είδαμε πως η δημοκρατία είναι η υλοποίηση της ελευθερίας).
Και κάτι ακόμα: Δεν υπάρχει, όπως ισχυρίζονται πολλοί, αντίφαση ανάμεσα στις αξίες της ελευθερίας και της ισότητας, όταν, βέβαια, ιεραρχηθούν σωστά. Το δίλημμα - αν θα προτιμήσουμε την μία ή την άλλη - είναι τεχνητό. Εφόσον κάνουμε τη σωστή επιλογή, και προτάξουμε την ελευθερία, θα συνυπάρξουν και οι δύο.
Με την εφαρμογή του σε διάφορους τομείς το "σύστημα ελευθερίας" δείχνει την αποτελεσματικότητά του. Ας πάρουμε τον χώρο της οικονομίας. Αν πραγματικά συμφωνούμε στην αρχή της ελευθερίας όλων, τότε υπάρχουν οι συντεταγμένες για μια δημιουργική αλλά και δίκαιη οικονομική πολιτική. Πραγματικά: Η συσσώρευση πλούτου μπορεί ενίοτε να ωφελεί την ανάπτυξη, εφόσον όμως αφαιρεί δικαιώματα από τους πολλούς (έστω κι αν προσθέτει στον ένα) αντιβαίνει στην αρχή της ελευθερίας όλων.
Όμως αυτός δεν είναι ένας άκαμπτος, δογματικός κανόνας - αλλά μία ρυθμιστική αρχή. Υπενθυμίζω και πάλι πως στο σύστημά μου η πολιτική είναι μέθοδος επίλυσης συγκεκριμένων προβλημάτων. Άρα δεν υπάρχουν γενικοί κανόνες - παρά μόνο απαντήσεις σε προβλήματα. Για να κρίνουμε (και να κατακρίνουμε) κάποια απόφαση, πρέπει να δούμε ποιο πρόβλημα προσπάθησε να επιλύσει, αν - και πως - το έλυσε και τι παρενέργειες είχε η εφαρμογή της.
Αυτό αποτελεί σοβαρό πρόβλημα για όλους όσοι έχουν συνηθίσει στον δογματικό τρόπο σκέψης - όπου άλλα πράγματα είναι "κακά" (π. χ. ο πλούτος) και άλλα "καλά", όπου υπάρχουν "προοδευτικοί" και "συντηρητικοί"- και άλλες ετικέτες. (Σκεφθείτε να πείτε σε ένα φυσικό, ότι η θεωρία που ερμηνεύει το φαινόμενο είναι... συντηρητική!)
Σιγά-σιγά ολοκληρώνουμε την πρόταση για την μέθοδο και τον στόχο μιας νέας πολιτικής πρακτικής. Η αξία της ελευθερίας σαν μεθοδολογικής και ηθικής αρχής, καταδείχθηκε, πιστεύω, με αρκετή σαφήνεια. Ιδιαίτερα στον χώρο της ηθικής (και τι άλλο είναι η πολιτική από μία ηθική εφαρμογή!) δεν χρειάζεται κανείς πολύπλοκους αξιολογικούς συνδυασμούς για να θεμελιώσει ένα απλό και αποτελεσματικό σύστημα ηθικής (και πολιτικής) τάξης. Από μία και μόνο αξία εκπορεύονται όλες οι άλλες, με μία και μόνη αξία οικοδομείται ένα σωστό πολίτευμα.
Η υιοθέτηση της ελευθερίας συνεπάγεται την σχεδόν αυτόματη ρύθμιση όλων των ανθρώπινων σχέσεων. Π. χ. η σωστή προστασία της ελευθερίας του άλλου, οδηγεί στη δικαιοσύνη, ο σεβασμός της ελευθερίας του άλλου στην ισότητα. (Δεν είναι λοιπόν μονάχα στην αγορά που η ελευθερία παίζει ρυθμιστικό ρόλο!) Μόνο που πρέπει να γίνει κατανοητό πως η "ελευθερία του άλλου" είναι εξίσου σημαντική με την δική μου. Το πρόβλημα στο καπιταλιστικό σύστημα είναι πως όταν μιλάει κανείς για ελευθερία εννοεί την δική του - κι όχι όλων... Αλλά ένα εγωιστικό σύστημα ελευθερίας είναι αυτοαναιρούμενο - διότι περιορίζει την ελευθερία του άλλου. Μόνο ένα καθολικό σύστημα ελευθερίας είναι βιώσιμο. Και τέτοιο θα πρέπει να είναι το σύστημα στη νέα, μετα-καπιταλιστική, μετα-σοσιαλιστική κοινωνία που έρχεται.
Μια κοινωνία ελευθερίας έχει και ένα άλλο προσόν - είναι αντιδογματική. Είναι ανοικτή. Έχει μέσα της την δυνατότητα κριτικής και αναθεώρησης, αλλαγής και διόρθωσης. Άρα είναι και πιο αποτελεσματική και παραγωγική. Μπορεί να κινηθεί με γρήγορους ρυθμούς, να αφομοιώσει το καινούργιο και να απεμπολήσει το σκάρτο.
Η ελευθερία, η πρώτη αξία για τον σκεπτόμενο άνθρωπο από τότε που ένιωσε τον εαυτό του, είναι και η μόνη που μας χρειάζεται. Είναι, ας το πούμε κι αυτό, και η πιο δύσκολη να υλοποιηθεί και να διατηρηθεί. Ο άνθρωπος, ενώ (λεει πως) λατρεύει την ελευθερία, πολύ εύκολα την παραχωρεί. Πολύ συχνά προτιμάει την βολή του από το δύσκολο ανηφορικό μονοπάτι της ελευθερίας. Πολλές φορές βλέπει μόνο την δική του πλευρά και ξεχνάει την "ελευθερία του άλλου". Για να κάνουμε - κάποτε - πραγματικότητα μια σωστή κοινωνία ελευθερίας, μας χρειάζεται σήμερα παιδεία ελευθερίας - ακόμα και άσκηση ελευθερίας.
Όσοι όμως πιστεύουμε στη δημοκρατία, βρισκόμαστε στον σωστό δρόμο. Έχει κι αυτή τα προβλήματά της (ιδιαίτερα στην σημερινή "αντιπροσωπευτική" της μορφή). Αλλά δεν παύει να είναι το μόνο πολίτευμα ελευθερίας και ισότητας και δικαιοσύνης που διαθέτουμε. Με τον δημοκρατικό διάλογο των τάξεων και των ομάδων κερδήθηκε περισσότερη ισότητα από όση επεβλήθη "άνωθεν" σε καθεστώτα "αναγκαστικής" ισότητας.
Aκόμα και οι μελλοντικές εξελίξεις, που θα κάνουν την δημοκρατία πιο δημοκρατική - αυτοδιαχείριση, αποκέντρωση, πέρασμα σε μορφές πιο άμεσης συμμετοχής του πολίτη - δεν χρειάζονται άλλη φιλοσοφική θεμελίωση. Η αρχή της "ελευθερίας όλων" είναι επαρκής για να τις καλύψει. Αυτονόητο πως η μεγαλύτερη ελευθερία οδηγεί στην ενεργότερη συμμετοχή. Πόσο αυτόνομος είναι αυτός που αντιπροσωπεύεται - και μάλιστα με πολλαπλά έμμεση διαμεσολάβηση;
Μία πολιτική σκέψη που εμμένει πραγματικά στην αξία της ελευθερίας οδηγεί, τελικά σε ένα "παράδοξον". Ενώ σαν πολιτική σκέψη αφορά την διαχείριση της εξουσίας - τείνει στην τελική κατάργησή της. Η κατάργηση αυτή θα επιτευχθεί με την κατάτμηση της εξουσίας σε μυριάδες μικρά μέρη - δηλαδή με την επίτευξη του μέγιστου βαθμού ελευθερίας για τον κάθε πολίτη.
Αλλά πριν φτάσουμε εκεί - και ο δρόμος θα είναι μακρύς - πρέπει να γίνουν πολλά. Πρώτα-πρώτα η σκέψη πρέπει να απομυθοποιήσει την πολιτική. Να την φέρει στα μέτρα της καθημερινής πράξης - της ορθής διαχείρισης των κοινών. Χωρίς πομπώδεις διακηρύξεις, ιδεολογικές ρητορείες και ουτοπιστικά δόγματα. Ο απαραίτητος φιλοσοφικός εξοπλισμός είναι ελαφρός και απλός στη χρήση.
Γι αυτό και δεν χρειάζονται πολύτομα συγγράμματα για να θεμελιωθεί μία νέα πολιτική θεωρία - ακόμα και μία νέα ηθική. Αρκεί η τοποθέτηση (με γενική συναίνεση - consensus) της ελευθερίας ως υπέρτατης Αρχής - και όλα τα άλλα, φυσιολογικά εκπορεύονται από αυτήν.
*
Τι θα πετύχαινε ένα "σύστημα ελευθερίας" στην πράξη;
Δεν είμαι πολιτικός - και αυτό το κείμενο δεν φιλοδοξεί να είναι πολιτικό πρόγραμμα. Ωστόσο νομίζω πως οι ιδέες μου εύκολα κατεβαίνουν στην πράξη. Ουσιαστικά αυτό που προτείνω είναι μέθοδος επίλυσης προβλημάτων - άρα κάτι απόλυτα πρακτικό.
Το μόνο θεωρητικό στοιχείο μέσα στο σύστημα είναι η ιδέα της ελευθερίας. Όχι σαν δόγμα – η ελευθερία δεν μπορεί να γίνει δόγμα γιατί δεν έχει περιεχόμενο - αλλά σαν προσανατολισμός, σαν στόχος, σαν κατεύθυνση. (Ρυθμιστική ιδέα.)
Πρόκειται για ένα σύστημα ευέλικτο, που προσαρμόζεται σε όλες τις καταστάσεις. Οι "ιδεολογικές" του αποσκευές είναι τόσο ελαφρές - που κι αν ήθελε να τις αναθεωρήσει, θα δυσκολευόταν. (Όπως θα δυσκολευόταν και όποιος προσπαθήσει να το ανασκευάσει. Τι θα αντιπαραθέσει στην ελευθερία;)
Κάποιος θα μπορούσε να ισχυρισθεί: μα, αυτό που προτείνεις είναι επίσης ιδεολογία. Μία ιδεολογία της ελευθερίας!
Δεν θα είχε δίκιο.
Σύμφωνα με τον ορισμό της ιδεολογίας, που έδωσα στην αρχή, η προσήλωσή μου στην ιδέα της ελευθερίας θα μπορούσε να ονομαστεί ιδεολογική, συναισθηματική. (Αν και η προσήλωση, στις ιδεολογίες, αφορά θεωρίες, δόγματα, διδαχές - όχι απλές αξίες.) Αλλά είναι και πρακτική. Λειτουργεί.
Σίγουρα, δεν μπορώ να "αποδείξω" την ελευθερία (καμία αξία δεν αποδεικνύεται). Την θέτω.
Αλλά θέτοντάς την δεν ορίζω τίποτα άλλο από την απουσία δόγματος. Κι από κει και πέρα το σύστημα είναι ανοικτό - ελεύθερο. Άλλωστε, κάθε σύστημα κάνει τουλάχιστον μία (κρυφή ή φανερή) παραδοχή. (Εδώ γίνεται συνειδητά.) Προτιμώ λοιπόν την ελευθερία. Δεν αποδεικνύεται θεωρητικά αλλά στην καθημερινή πράξη. Κι επί πλέον βασίζεται στην ευρύτερη δυνατή ανθρώπινη συναίνεση.
Χάρις στην ελευθερία, το σύστημα που προτείνω αυτόματα εμπεριέχει και άλλες, παράγωγες, αξίες, "συμπληρωματικές" - όπως τη δικαιοσύνη, την ισότητα, και άλλες.
Έχω συνειδητά παραλείψει αξίες "συναισθηματικές" - την αδελφοσύνη, την αγάπη - γιατί δεν είχαν θέση σ' αυτή την ανάπτυξη. Που έπρεπε να απομονώσει, όσο γινόταν, το συναίσθημα - πηγή μεγάλου κακού στην πολιτική. Σ' αυτό στηρίζονται οι ιδεολογίες - αυτό τροφοδοτεί το μίσος, το φανατισμό, την βία. Μας χρειάζεται ένα λουτρό ορθολογισμού - για να μπορέσουμε να εξυγιάνουμε την πολιτική μας σκέψη.
Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι οι θετικές συναισθηματικές αξίες δεν θα είναι απαραίτητες σε μία νέα κοινωνία. Ο ορθολογισμός μπορεί να οργανώσει σωστά τη ζωή - εκεί όμως σταματάει. (Στην αρνητική ελευθερία.) Τον πλούτο και το περιεχόμενο του βίου το δίνουν η αγάπη, η τέχνη, η ενόραση. Αλλά γι αυτά έχω γράψει αλλού.
Θα ήθελα όμως να πω ένα λόγο για την αλήθεια. Γιατί ήταν όλη αυτή την ώρα κοντά μας.
Την αλήθεια αναζητάει η επιστήμη - που την μέθοδό της δανείστηκα εδώ. Και την ζητάει σε πνεύμα ελευθερίας. Γιατί ούτε ελευθερία χωρίς αλήθεια είναι δυνατή - ούτε το αντίστροφο!
Η επιστημονική σκέψη είναι ίσως το υγιέστερο (όχι όμως το σημαντικότερο) κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Η επιστημονική σκέψη δεν σκότωσε ακόμα κανέναν. (Μη την μπερδεύετε με την τεχνολογία!) Είναι η ψύχραιμη κριτική ορθολογική σκέψη που δοκιμάζεται στην πράξη και μαθαίνει από την πράξη.
Είναι η σκέψη που ωφελείται από τα λάθη της - αντίθετα με την ιδεολογική, που απλώς συγκαλύπτει τα δικά της.
Η αλλαγή και βελτίωση της κοινωνίας μας μπορεί να προέλθει μόνο με αυτόν τον ψύχραιμο, μεθοδικό, ορθολογικό τρόπο. Χωρίς βίαιες επεμβάσεις, γύψους και λουτρά αίματος. (Αυτά, σχεδόν πάντα, μας πάνε πίσω!) Έτσι άλλωστε φαίνεται πως εξελίχθηκαν όλα τα είδη στη γη - με σταδιακή προσαρμογή, όχι με επαναστάσεις.
Σκέπτομαι μία σταθερή πορεία στο δρόμο της απελευθέρωσης. Μία ανοιχτή αναζήτηση του καλύτερου, μία γοητευτική περιπέτεια χωρίς τέλος.
Πρώτη δημοσίευση: 1976 Από το βιβλίο “Μετά τον Μάρξ”,1987.
