O Μαρξ έγραψε: «Η βία είναι η μαμή για κάθε παλιά κοινωνία που εγκυμονεί μία νέα». (Το τσιτάτο συνήθως αναφέρεται λανθασμένα: «η βία είναι η μαμή της ιστορίας»).
Είναι η βία μαμή; Και τι έχει ξεγεννήσει σε νέες κοινωνίες;
Πολύ λίγα πράγματα.
Η Γαλλική Επανάσταση γέννησε την «Τρομοκρατία» (Terreur), τον Ναπολέοντα και την Παλινόρθωση (με τους Βουρβόνους). Χρειάστηκαν εκατό χρόνια για να εφαρμοστούν στην πράξη ορισμένες αρχές της, στην ίδια την χώρα που τις γέννησε.
Η Ρωσική Επανάσταση έφερε τον Στάλιν, τους διαδόχους του, τα Γκούλαγκ και σαράντα εκατομμύρια θύματα. Χρειάστηκαν εβδομήντα χρόνια για να ξαναβρούν οι Ρώσοι την Δημοκρατία όπως είχε αρχίσει να την εφαρμόζει ο Κερένσκυ. Κι ακόμα την ψάχνουν.
Ακόμα χειρότερα ήταν τα πράγματα με τις επαναστάσεις του Μάο ή του Πολ Ποτ.
Αντίθετα αν δούμε πως εξελίχθηκε πολιτικά η Αγγλία ή πως οργανώθηκε η πρώτη σύγχρονη δημοκρατία, δώδεκα χρόνια πριν την Βαστίλη – στις Ηνωμένες Πολιτείες – θα διαπιστώσουμε πως η βία έπαιξε μικρό ή καθόλου ρόλο.
Ως μαμή, η βία δεν τα πήγε πολύ καλά. Ο κόσμος εξελίσσεται, προχωράει και προοδεύει (παρά τις Κασσάνδρες) αλλά αυτό επιτυγχάνεται με συνεχείς μικρές διορθώσεις πορείας, με μεταρρυθμίσεις και αναθεωρήσεις. Η μόνη θεωρία που ισχύει στην πολιτική, όπως και στην επιστήμη, είναι η μέθοδος της δοκιμής και του λάθους. (Trial and error – αγγλοσαξονικά). Οι μεγάλες απότομες αναστατώσεις φέρνουν εξίσου μεγάλες αντιδράσεις – έτσι που οι επαναστάσεις να οδηγούν σε δικτατορίες και απολυταρχίες. Η βία γεννάει βία.
Η αρχική μεγάλη διαμάχη κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών αφορούσε το δίλημμα: «επανάσταση ή μεταρρύθμιση». Η ιστορία απάντησε. Η προοδευτική, κομμάτι-κομμάτι αλλαγή (αυτή που ο Karl Popper ονόμαζε piecemeal engineering) αποδείχθηκε ο μόνος τρόπος σταθερής και σίγουρης εξέλιξης.
Είναι τότε η βία εντελώς άχρηστη;
Καταρχήν είναι αναπόφευκτη γιατί φαίνεται ότι βρίσκεται μέσα στη φύση μας. Όλοι κάποιες στιγμές ασκούμε βία στον συνάνθρωπό μας, περισσότερη ή λιγότερη ανάλογα με την θέση και την ισχύ μας. Είναι συνηθισμένο μάλιστα αυτοί που υφίστανται βία (από τους ισχυρότερους) να ασκούν περισσότερη (προς τους αδύναμους). Η βία είναι το θηλυκό του βίος – έλεγαν οι παλιοί αναρχικοί.
Όταν η «νόμιμη βία» που ασκεί το εκάστοτε κράτος (o Max Weber όρισε το κράτος ως το μονοπώλιο της βίας) ξεπεράσει τα όρια της νομιμότητας – η αντίδραση της κοινωνίας είναι εύλογα βίαιη. Το ξέσπασμα που ζήσαμε αυτές τις μέρες ήταν αντι-βία, όχι μόνο για τη βία μίας δολοφονίας, αλλά για τις ποικιλότροπες εκφάνσεις βίας που ασκούνται επάνω μας. Αν κάποιος ξέρει να ερμηνεύσει σωστά αυτή την αντίδραση, τότε η βία μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη για την πορεία της κοινωνίας μας. Αν και φοβάμαι πως οι ιθύνοντες δεν κατάλαβαν πολλά…
_____________________________________________________________
"Ελεύθερος Τύπος" 14.12.08
