Δεν μου έμαθε τίποτα καινούργιο η πολυσυζητημένη έρευνα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών που μας έβγαλε θρησκόληπτους, ξενοφοβικούς και ανασφαλείς. (Προσοχή: γράφω θρησκόληπτους και όχι θρησκευόμενους, γιατί βέβαια δεν εφαρμόζουμε ούτε μία από τις χριστιανικές αξίες. Τι ισχύ έχει το «αγαπάτε αλλήλους» σε ανθρώπους που κατά 62% δεν εμπιστεύονται τον διπλανό τους και κατά 80% θέλουν να διώξουν τον ξένο…).

Δεν με εξέπληξαν καθόλου τα αποτελέσματα αυτά γιατί τα ζω καθημερινά στο πετσί μου. Μετά το 1990 η χώρα μας άλλαξε. Είναι χαρακτηριστική η περιπέτεια που πέρασα στην συνεργασία μου με την «Καθημερινή». Την περιγράφω στο πρόλογο μίας ανθολογίας κειμένων (Καθημερινά Κυριακάτικα) που εξέδωσα το 1995:

Με την εφημερίδα «Καθημερινή», συνεργάστηκα δύο φορές τα τελευταία χρόνια. Η πρώτη κράτησε έξι μήνες (Σεπτέμβριος 89 - Μάρτιος 90). Η δεύτερη κράτησε δέκα μήνες (Οκτώβριος 1994 - Αύγουστος 1995).

Την πρώτη περίοδο η στήλη μου επιγραφόταν «Σκαλαθύρματα». Τα κείμενα ήταν πιο κοντά στο κλασικό λογοτεχνικό χρονογράφημα. Την δεύτερη (πάντα στο φύλλο της Κυριακής) η στήλη ονομαζόταν «Αιρετικά» και, με προτροπή της διεύθυνσης, έθιγε θέματα επικαιρότητας με «επιθετικό» και πιο βραχύλογο τρόπο.

Είναι πολύ χαρακτηριστικό για τις αλλαγές που συνέβησαν στην ελληνική κοινωνία μέσα σε αυτή την πενταετία, ότι οι ίδιες ιδέες και θέσεις, διατυπωμένες στα κείμενα της πρώτης περιόδου δεν προκάλεσαν αντιδράσεις, ενώ την δεύτερη περίοδο έφεραν πλήθος γράμματα, τηλεφωνήματα και φαξ. Ο ιός του εθνικισμού (μαζί με τους συνακόλουθους του ρατσισμού και του θρησκευτικού φανατισμού) έχει επικίνδυνα εξαπλωθεί στη χώρα. Η ελληνική κοινή γνώμη είναι σήμερα πιο μισαλλόδοξη και λιγότερο ανεκτική για «αποκλίνουσες» απόψεις.

Το αποτέλεσμα ήταν ότι εξαναγκάστηκα σε παραίτηση. Και από τότε θεωρούμαι «περιθωριακός» και «αμφιλεγόμενος». Τις δεκαετίες του 70 και του 80 τα βιβλία μου ήταν μπεστ-σέλερ – από το 90 και πέρα, αποσιωπούνται.

Αλλά τι ήταν αυτό που συνέβη μεταξύ 1989 και 1995 και αλλάξαμε τόσο απότομα;

Τρία νομίζω ήταν τα βασικά αίτια.

Πρώτο: η κατάρρευση του Τείχους και του Υπαρκτού Σοσιαλισμού. Η κυρίαρχη ιδεολογία της χώρας μας βρέθηκε μετέωρη και ορφανή. Ωστόσο οι άνθρωποι που έχουν ανάγκη από μία πίστη, δύσκολα αντέχουν το σύνδρομο στέρησης. Έτσι οι κάποτε διεθνιστές αριστεροί έγιναν εθνικιστές ή νέο-ορθόδοξοι.

Δεύτερο: Αυτό που ονομάζω το Βαλκανικό Σύνδρομο. Αυτό που αιματοκύλισε την Γιουγκοσλαβία έκανε μετάσταση και σε μας – ως Μακεδονικό. (Κατά βάθος είμαστε Βαλκάνιοι – κι ας μην το δεχόμαστε…).

Τρίτο: Το κύμα των μεταναστών. Ήταν εύκολο (και εντελώς αδάπανο) να ξεσπαθώνεις εναντίον του ρατσισμού, να κατακεραυνώνεις Νοτιοαφρικανούς και Αμερικάνους – όσο δεν είχες και εσύ νέγρους. Τώρα που εμφανίστηκαν οι δικοί μας «Νέγροι», φάνηκε πόσο κλειστή, φοβική και μισαλλόδοξη είναι η κοινωνία μας. Τα αποτελέσματα μίας μονοσήμαντης εθνικιστικής (ελληνοχριστιανικής) παιδείας, τώρα εισπράττονται.

Ναι, η Ελλάδα έχει αλλάξει. Ποιος θα μου δώσει πίσω την χώρα των εφηβικών και νεανικών μου χρόνων, ανήσυχη, ζωντανή, ανοιχτή, περίεργη. Σε άλλη χώρα μεγάλωσα…