Οι λέξεις στην πολιτική έχουν χάσει το νόημά τους. Μερικές φορές έχουν αντιστραφεί τελείως οι όροι – όπως είχε προβλέψει ο Όργουελ. Π. χ. όταν οι οπαδοί του ΚΚΕ αυτοαποκαλούνται «δημοκρατικοί».

Στον Όργουελ βέβαια η αντιστροφή («ο πόλεμος είναι ειρήνη») ήταν μεθοδευμένη προπαγανδιστική πλύση εγκεφάλου – σαν αυτές που αποπειράται ο Μπους. Στην καθημερινή μας πολιτική ζωή, η φθορά και αντιστροφή των λέξεων οφείλεται στο ότι οι όροι δεν ακολουθούν την εξέλιξη των πραγμάτων. Κάποτε οι αριστεροί αγωνίζονταν για περισσότερη δημοκρατία – εξ ου και ο όρος δημοκρατικοί. Κάποτε ήταν και προοδευτικοί – ενώ σήμερα, ειδικά οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ, αποτελούν το πιο «κολλημένο» και βαθύτατα συντηρητικό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας. Προσπαθούν να συντηρήσουν δόγματα παρωχημένα και ξεπερασμένα από την ίδια την ιστορία.

Γενικά οι όροι συντηρητικός και προοδευτικός ήταν (και παραμένουν) ασαφείς. Τι θέλει να διατηρήσει ένας συντηρητικός – δηλαδή κάποιος που υπερασπίζεται την παράδοση; Μπορεί άραγε αυτό που προσπαθεί να συντηρήσει να είναι κάτι προοδευτικό; (Π. χ. το κοινωνικό κράτος;).  Και η πρόοδος πως ορίζεται; Για ένα οπαδό της οικονομικής ευημερίας πρόοδος θα ήταν να ιδρυθούν μεγαλύτερες βιομηχανίες, ενώ για έναν οικολόγο αυτό θα ήταν οπισθοδρόμηση. Για έναν εκσυγχρονιστή, πρόοδος θα ήταν ο εξορθολογισμός και εξευρωπαϊσμός της ζωής μας – αλλά ένας εθνοκεντρικός νέο-ορθόδοξος θα ήθελε την χαλάρωση αυτού του «δυτικού» πλέγματος σχέσεων και την υιοθέτηση κοινοτικών μορφών οργάνωσης.

Κατά τη γνώμη μου, το πιο προοδευτικό κόμμα που εμφανίστηκε στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες, ήταν ένα που οι κλασικοί αναλυτές θα κατέτασσαν στον συντηρητικό χώρο. Πρόκειται για τους (μακαρίτες) Ταύρους του Στέφανου Μάνου. Οι θέσεις που διατύπωσε αυτό το κόμμα για κοινωνικά, οικονομικά, εθνικά, στρατιωτικά και εκπαιδευτικά θέματα ήταν ό,τι πιο επαναστατικό και ρηξικέλευθο είχε εμφανιστεί στην χώρα μας. Τόσο προχωρημένες ήταν οι απόψεις του, που η βαθύτατα συντηρητική κοινωνία μας τις αγνόησε παντελώς (άλλη μία απόδειξη προοδευτικότητας).

Τελικά υπάρχει κάποιο κριτήριο που θα μπορούσε να οριοθετήσει την διαφορά ανάμεσα σε συντηρητικούς και προοδευτικούς; Για μένα, ναι. Το δανείζομαι από τον Καρλ Πόπερ. Σύμφωνα με την δική του διάκριση ανάμεσα σε «ανοιχτές» και «κλειστές» κοινωνίες, θα έλεγα ότι προοδευτικός είναι ο «ανοιχτός» άνθρωπος. Αυτός που δεν κολλάει σε δόγματα και θέσφατα, αυτός που δεν φοβάται το άλλο και το διαφορετικό, αυτός που διαπνέεται από κριτικό πνεύμα και είναι έτοιμος να αναθεωρήσει μία άποψη ή να αλλάξει την τοποθέτησή του. Αυτός που δεν «ανήκει» σε κόμματα ή παρατάξεις. Με άλλα λόγια, ο ελεύθερος.

Πρότυπο για αυτόν τον τύπο  ανθρώπου είναι ο επιστήμονας, ο οποίος συνεχώς ελέγχει τα δεδομένα του και αναθεωρεί τις θέσεις του. Στην επιστήμη δεν υπάρχουν δόγματα – μόνο υποθέσεις (που όσο δεν καταρρίπτονται αποκαλούνται θεωρίες) η δε έννοια της «συνέπειας» που μαστίζει την πολιτική μας ζωή, μόνο ως ανέκδοτο μπορεί να σταθεί. (Οι συνεπείς ακόμα υποστηρίζουν ότι η γη είναι επίπεδη…).

Προοδευτικός λοιπόν (αλλά και δημοκρατικός) είναι ο άνθρωπος που παραμένει πάντα ανοιχτός για όλα. Που κρίνει σύμφωνα με τις αρχές του, αμφισβητεί το κατεστημένο, αναζητάει το καλύτερο και το στηρίζει όπου το βρει.  Αντίθετα συντηρητικός είναι ο κλειστός, ο φοβισμένος, ο κολλημένος, που φοβάται κάθε αλλαγή και  που γαντζώνεται σε μία πίστη, ιδεολογία ή παράταξη για να  επιβιώσει. Παιδί αυτού είναι και ο (κάθε είδους) φανατικός που μετατρέπει την ανασφάλειά του σε βία. (Κανένας πραγματικά προοδευτικός και δημοκράτης, κανένας «ανοιχτός», δεν έκανε τρομοκρατικές πράξεις. Να γιατί αγανακτώ όταν η 17 Νοέμβρη ισχυρίζεται ότι ήταν προοδευτική).

Και κάτι ακόμα: δεν υπάρχουν προοδευτικές (ή συντηρητικές) παρατάξεις – οι ιδιότητες αυτές προσιδιάζουν μόνο σε άτομα. Μέσα σε κάθε κόμμα συνυπάρχουν ανοιχτόμυαλοι και στόκοι. Οι συντηρητικοί π. χ. του ΠΑΣΟΚ μπορεί να είναι ακόμα πιο «κλειστοί» από αυτούς της Νέας Δημοκρατίας.

Πριν είκοσι πέντε χρόνια είχα γράψει ένα χρονογράφημα όπου έκανα μίαν άλλη ταύτιση. Ισχυριζόμουνα ότι δεν υπάρχουν προοδευτικοί και συντηρητικοί – αλλά μόνο έξυπνοι και κουτοί. Εντάξει – είχε μία σατιρική υπερβολή το κείμενό μου, αλλά τώρα που το ξανασκέπτομαι νομίζω πως δεν ήταν εντελώς αστήρικτο. Οι περισσότεροι συντηρητικοί που γνωρίζω (οι κλειστοί) δεν είναι ιδιαίτερα ευφυείς. Αυτό τους κάνει να φοβούνται το καινούργιο, να γαντζώνονται σε αυτά που γνωρίζουν και να κλείνονται. Αντίθετα οι ανοιχτοί έχουν ταχύτερη και ικανότερη αντίληψη καθώς και πιο ανεπτυγμένη κρίση. Ίσως κάποιος αποτολμήσει κάποτε μία στατιστική συσχέτιση του δείκτη νοημοσύνης με την πολιτική τοποθέτηση: μπορεί το αποτέλεσμα να μας αιφνιδιάσει.

Απάντηση σε ερώτημα του περιοδικού "Κράμα".