Το αυτοκίνητο είναι μία σημαντική ανθρώπινη εφεύρεση. Το περιβάλλον επίσης.

Μάλιστα το περιβάλλον εφευρέθηκε (το σωστό είναι ανακαλύφθηκε) περίπου πενήντα χρόνια μετά το αυτοκίνητο. Στην ανακάλυψή του συνέβαλε αποφασιστικά και το αυτοκίνητο. (Τα άλλα μέσα μεταφοράς δεν σε φέρνουν σε τόσο στενή επαφή με το περιβάλλον).

Αν νομίζετε πως παραδοξολογώ όταν λέω ότι το περιβάλλον είναι ανθρώπινη επινόηση, δεν έχετε παρά να γυρίσετε πολύ πίσω.

Στην αρχή ο άνθρωπος (όπως σήμερα τα ζώα) δεν είχε περιβάλλον – ήταν ένα με αυτό. Δεν υπήρχε η απόσταση ανάμεσα στο περιβαλλόμενο και το περιβάλλον. Δεν ήταν απέναντι – ήταν μέσα. Όταν απέκτησε συνείδηση του εαυτού του (ο καρπός του δέντρου της Γνώσης;), όταν έγινε εγώ – τότε συνέλαβε και το μη εγώ – αυτό που ήταν γύρω του, αυτό που τον περιέβαλλε. Όλο αυτό βέβαια είναι μία ιδέα του ανθρώπου – ένα αντικείμενο της σκέψης του.

Δεν θα βρείτε καμία αναφορά σε περιβάλλον στους αρχαίους έλληνες συγγραφείς – ή γενικά σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς. Στη θέση αυτού που σήμερα ονομάζουμε περιβάλλον – εκεί υπάρχει η Φύση. Αλλά αυτή ήταν άλλο πράγμα.

Είναι ενδιαφέρον πως ο άνθρωπος αντιμετώπισε αυτή την ιδέα. Σε πολύ αρχαίους πολιτισμούς την υποστασιοποίησε και την θεοποίησε. Μητέρα Γη – μεγάλη Μητέρα. Με μαγικά ξόρκια και λατρείες προσπαθούσε να εξευμενίσει τα φυσικά φαινόμενα, να αποκτήσει δύναμη επάνω στα ζώα που κυνηγούσε, να την παρακαλέσει για καρπούς και τροφές. Αυτή η θρησκευτική στάση εμφιλοχωρεί και σε πολλά σημερινά οικολογικά κινήματα που τρέφουν θρησκευτική λατρεία στην φύση, την θεωρούν κάτι ιερό και αντιτίθενται σε οποιαδήποτε ανθρώπινη παρέμβαση. (Αν φυσικά είχε επικρατήσει μία τέτοια νοοτροπία ο άνθρωπος δεν θα είχε επιζήσει σαν ον. Η επιβίωσή του οφείλεται στην γεωργία – που είναι βιασμός της φύσης, στην φωτιά, στον τροχό – και γενικά στην τεχνολογία).

Όταν ο άνθρωπος από κυνηγός έγινε γεωργός, τότε άλλαξε η στάση του απέναντι στην φύση. Από ικέτης ένιωσε κυρίαρχος. Η στάση αυτή φαίνεται καθαρά στο πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης. Είπε ο Θεός στους Πρωτόπλαστους: «Αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γην και κατακυριεύσατε αυτής και άρχετε των ιχθύων της θαλάσσης και των πετεινών του ουρανού και πάντων των κτηνών και πάσης της γης… Ιδού δέδωκα ημίν πάντα χόρτον σπόριμον σπείρον σπέρμα…»

«Κατακυριεύσατε …» Καθόλου politically correct ο Πανάγαθος. Σήμερα κανένας ηγέτης δεν θα τολμούσε να χρησιμοποιήσει τέτοια γλώσσα. Από το «κατακυριεύσατε της γης» αρχίζουν τα βάσανα – ωστόσο για αρκετές χιλιάδες χρόνια κανείς δεν νοιάστηκε. Η Φύση ήταν απλά εκεί, προς εκμετάλλευση (και με την άδεια του Παντοδύναμου). Η αλληλεπίδραση ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος περιορίστηκε σε κάτι παρατηρήσεις των αρχαίων ότι τα θερμά κλίματα κάνουν τους ανθρώπους οκνούς και τεμπέληδες. (Ecological determinism).

Ούτε καν αισθητική αξία δεν είχε η φύση. Για αιώνες κανείς δεν σκέφθηκε να πει πόσο ωραίο είναι ένα ηλιοβασίλεμα. Κανένας ζωγράφος της αρχαιότητας, του Μεσαίωνα ή και της Αναγέννησης, δεν σκέφτηκε ποτέ να ζωγραφίσει ένα τοπίο. Η ανακάλυψη της ομορφιάς στην φύση χρεώνεται στο κίνημα του Ρομαντισμού – είναι δηλαδή μία ιδέα σχετικά πρόσφατη (τέλος 18ου αιώνα). Οι Ρομαντικοί ήταν και οι πρώτοι που υποστήριξαν την ιδέα για την δημιουργία προστατευόμενων φυσικών περιοχών (natural reserves, wilderness preserves) όπου η φύση θα μπορούσε να αναπτύσσεται μακριά από ανθρώπινες επιρροές. Μετά ο Δαρβίνος, μας έφερε ακόμα πιο κοντά στην φύση δείχνοντας την συγγένειά μας με την βιολογική αλυσίδα.

Το περιβάλλον είναι μία ιδέα ακόμα πιο πρόσφατη. Ενώ τελικά πρόκειται για το ίδιο πράγμα με αυτό που ονομάζαμε φύση, τώρα, με την ονομασία αυτή απέκτησε μία πολιτική διάσταση. Ο παλιός φυσιολάτρης ήταν ένας άνθρωπος που του άρεσε ο περίπατος στα λιβάδια και τα δάση – ο σημερινός είναι ένας αγωνιστής που δίνει μάχες για την σωτηρία τους.

Έτσι φτάσαμε στο σημείο όπου ο άνθρωπος που επί χιλιετίες ζητούσε προστασία ΑΠΟ την φύση – τώρα να πρέπει να προστατεύει την φύση. Φυσικά έπαιξαν ρόλο και η υπερεκμετάλλευση και η γρήγορη ανάπτυξη της τεχνολογίας – διότι παλιά η φύση δεν κινδύνευε τόσο πολύ από τις παρεμβάσεις του ανθρώπου.

 Όμως δεν είναι μόνο θέμα αντικειμενικών συνθηκών και κινδύνων. Είναι κυρίως θέμα νοοτροπίας και ευαισθησίας. Πράγματα που ένας σύγχρονος άνθρωπος με οικολογική συνείδηση τα θεωρεί εγκληματικά (π. χ. να κερδίζεις νέους βοσκότοπους καίγοντας δάση) οι χωρικοί – και όχι μόνο σε υπανάπτυκτες χώρες – τα θεωρούν φυσικά.

Ο εικοστός αιώνας θα μπορούσε να ονομαστεί «ο αιώνας της ευαισθησίας». Ήταν βίαιος και βάρβαρος, αλλά πρώτη φορά σε αυτόν οι άνθρωποι ευαισθητοποιήθηκαν σε τόσα προβλήματα: από το περιβάλλον, ως τα ανθρώπινα δικαιώματα, από την τύχη του τρίτου κόσμου ως την κακομεταχείριση των ζώων. Ιδρύθηκαν πολλές ΜΚΟ – από την Greenpeace ως την Διεθνή Αμνηστία, τους Γιατρούς του Κόσμου, κλπ. που έδωσαν μάχες για να προστατεύσουν τα αντικείμενα της ευαισθησίας τους.

Αυτή η ευαισθησία είναι ένα πολιτιστικό επίτευγμα. Δεν είναι γραμμένο στον γενετικό μας κώδικα, είναι δικό μας δημιούργημα. Πολιτισμοί που τους θεωρούμε ανώτερους, όπως ο αρχαίος ελληνικός, δεν έδιναν δεκάρα για τα δικαιώματα των δούλων ή των γυναικών – ή και για το περιβάλλον. Στον βαθμό που τους επέτρεπαν τα τεχνολογικά τους μέσα το κατέστρεφαν όσο μπορούσαν. Ήταν σύνηθες στους πολέμους να καίγονται οι πόλεις, τα χωριά, οι καλλιέργειες και τα μνημεία του εκάστοτε εχθρού.

Όλα αυτά τα λέω για να καταλήξω στο συμπέρασμα πως η έννοια, η σκέψη και η μέριμνα για το περιβάλλον είναι πολιτισμικά αγαθά – είναι συστατικά στοιχεία του νεότατου πολιτισμού μας. Μιλάμε τώρα για ηθική του περιβάλλοντος (environmental ethics) που είναι ένας κλάδος της ηθικής φιλοσοφίας. – πράγμα που ήταν αδιανόητο ακόμα και πριν από πενήντα χρόνια. (Το 1949 διατυπώθηκαν οι πρώτες – προ-φιλοσοφικές σκέψεις – για την επέκταση της ηθικής βούλησης ώστε να καλύψει όλη την ζωή επάνω στη γη).

Νέες επιστήμες και νέες έννοιες όπως οικολογία, οικοσύστημα, είναι δημιουργίες των τελευταίων δεκαετιών. Η πολιτισμική και βιολογική οικολογία συγχωνεύθηκαν σε ένα κλάδο που ονομάστηκε ανθρώπινη οικολογία (human ecology). Νέες τεχνολογίες επινοήθηκαν για να γιατρέψουν τα προβλήματα που άφησαν οι παλιές (ο τρώσας και ιάσεται) Νέοι κλάδοι ασχολούνται με την απορρύπανση, την ανακύκλωση και την διαχείριση των αποβλήτων. Η οικολογική ευαισθησία μεταφέρθηκε και στις τέχνες – τα προβλήματα του περιβάλλοντος εμπνέουν καλλιτέχνες και δημιουργούς.

Και το αυτοκίνητο;

Μα το αυτοκίνητο είναι τώρα κομμάτι του περιβάλλοντος. Όσο και αν ξενίσει αυτό που θα πω, το περιβάλλον αλλάζει συνεχώς και εμείς είμαστε εκείνοι που το τροποποιούμε. Περιβάλλον δεν είναι μόνο το φυσικό – η φύση. Π. χ. το περιβάλλον μίας πόλης είναι εξ ολοκλήρου ανθρωπογενές. Αποτελείται από σπίτια, πλατείες δρόμους, και… αυτοκίνητα. Και όπως δεν μπορούμε να καταργήσουμε τα ακίνητα (κι αυτά «τεχνολογία» είναι) έτσι δεν γίνεται να καταργήσουμε τα αυτοκίνητα, όπως ονειρεύονται μερικοί.

Ναι, το αυτοκίνητο όχι μόνο δεν είναι κάτι αντίθετο, ή ενάντιο με το περιβάλλον – είναι τώρα αναπόσπαστο κομμάτι του. Ως κινητική προέκταση του ανθρώπου είναι μέρος του νέου ανθρώπινου οικοσυστήματος. Το θέμα είναι αυτό το νέο οικοσύστημα να λειτουργήσει αρμονικά και σωστά. Να απαλλάξουμε π. χ. το αυτοκίνητο από την αγγαρεία (και για αυτό και για τον οδηγό) της μετακίνησης μέσα στο κέντρο της πόλης. Να το κάνουμε ακόμη πιο φιλικό προς το περιβάλλον, να ορίσουμε με σαφήνεια τις χρήσεις του και την λειτουργικότητά του.

Έτσι που το αυτοκίνητο να μας χαρίζει ανεμπόδιστα το μεγάλο, το ανεκτίμητο αγαθό του: την αυτοκίνηση, την ελευθερία, την αυτονομία, χωρίς να επιβαρύνει την ζωή του συνόλου.