(Κυκλοφόρησε και στα ελληνικά το βιβλίο του Τάκη Μίχα "Ανίερη Συμμαχία". Αξίζει να το διαβάσετε. Με την ευκαιρία θυμήθηκα ένα άρθρο μου που, σχεδόν προφητικά, καταλήγει στα ίδια συμπεράσματα. Δημοσιεύθηκε στις 10. 9. 1992 στον Οικονομικό Ταχυδρόμο και μετά στο βιβλίο μου "Απολογία ενός Ανθέλληνα", 1997).

Όχι, τα οικονομικά ελλείμματα δεν θα μας απασχολήσουν εδώ. 'Οσο κι αν είναι σημαντικά, πιστεύουμε πως υπάρχουν άλλα, σοβαρότερα. Που δεν απειλούν την ευμάρειά μας, αλλά την ανθρώπινη υπόστασή μας. Tα ελλείμματα αυτά δεν είναι υλικά αλλά γνωστικά, ηθικά, δημοκρατικά και πνευματικά.

Η έλλειψη αυτών των 'αφηρημένων' αγαθών μπορεί να αποβεί πολύ πιο επιβλαβής για μια κοινωνία από τα συναλλαγματικά π.χ. ελλείμματα. Γιατί αυτές οι πνευματικές αξίες έχουν αποδειχθεί ιστορικά καθοριστικές για την επιβίωση - ακόμα και την ευημερία - ενός λαού.

Μην περιμένετε να διαβάσετε εδώ το γνωστό κήρυγμα για την έκπτωση και απαθλίωση της κοινωνικής και πολιτικής μας ζωής. Δεν επιθυμώ να επαναλάβω κοινοτοπίες, έστω και απόλυτα αληθινές. Θα περιοριστώ σε φαινόμενα που αφορούν την συμπεριφορά μας στον διεθνή χώρο και επηρεάζουν έντονα την εικόνα της Ελλάδας στο εξωτερικό.

1. Γνωστικό 'Έλλειμμα

Όποιος παρακολουθεί τον πόλεμο στην Γιουγκοσλαβία μέσα από τα Ελληνικά και από τα διεθνή Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, έχει την εντύπωση πως πρόκειται για δύο, εντελώς διαφορετικούς πολέμους. Για τα Ελληνικά ΜΜΕ πρόκειται για `εμφύλιο' πόλεμο με `αντιμαχόμενες παρατάξεις'. 'Ολα όμως τα ξένα ΜΜΕ, άσχετα από εθνικότητα και πολιτική τοποθέτηση, μιλάνε για επιθετικό και κατακτητικό πόλεμο των Σέρβων - με σκοπό την δημιουργία της `μεγάλης και εθνικά καθαρής Σερβίας'. Σε μας υπάρχουν εμπόλεμες εθνότητες, με ίδιο περίπου ποσοστό ευθύνης, οι άλλοι βλέπουν ξεκάθαρα επιτιθέμενους και αμυνόμενους, θύτες και θύματα. (Στην αρχή, μάλιστα, ο Ελληνικός Τύπος έριχνε το μεγαλύτερο βάρος στους Σλοβένους και ιδιαίτερα τους Κροάτες που πρώτοι τόλμησαν να ζητήσουν αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία).

Επειδή δεν μπορώ να αποδεχθώ την κλασική ελληνική θεωρία της `διεθνούς συνωμοσίας', επειδή μου φαίνεται αδιανόητο ΟΛΟΙ οι ανταποκριτές και σχολιαστές των ξένων πρακτορείων, εφημερίδων και τηλεοράσεων να είναι εξαγορασμένοι από τους Κροάτες και τους Μουσουλμάνους, επειδή μου φαίνεται απίθανο να συμφωνούν συνεχώς οι Times με την Repubblica, το Spiegel με το Newsweek και η Washington Post με την Guardian - και τέλος επειδή εμείς έχουμε `εθνικούς' λόγους να βλέπουμε αλλιώς τα πράγματα (οι άλλοι δεν έχουν), θα καταλήξω στο συμπέρασμα πως οι άλλοι μάλλον έχουν δίκιο.

Με τρομάζει όμως το γεγονός πως, χωρίς να υπάρχει δικτατορία, λογοκρισία και κεντρικός έλεγχος των Ελληνικών ΜΜΕ, είναι δυνατόν, μέσα από τα γυαλιά ενός καλώς ή κακώς εννοούμενου `εθνικού συμφέροντος' να παραποιούμε την πραγματικότητα και να παραμορφώνουμε την αλήθεια. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα Μέσα μας ουδέποτε πληροφόρησαν το Ελληνικό κοινό τι ακριβώς συμβαίνει στην Γιουγκοσλαβία.

Γράφει ο Jacques Julliard στο Νouvel Observateur (13-19/8/92): "Η έννοια της Νέας Παγκόσμιας Τάξης δεν αφορά τις ανοϊκές και υποκριτικές προσπάθειες του George Bush να εγκαθιδρύσει την αμερικανική επικυριαρχία στον πλανήτη, αλλά μια νέα κατάσταση πραγμάτων που χαρακτηρίζεται από την επιστροφή στην οικουμενικότητα της γλώσσας. Υπάρχει, σε γενικές γραμμές, συμφωνία πάνω στις έννοιες του Καλού και του Κακού, του Δίκαιου και του Άδικου. Ακόμα και για τις παραδοσιακά φιλοσερβικές δυνάμεις, όπως η Ρωσία και η Γαλλία, ο Μιλόσεβιτς είναι ένας άθλιος αγύρτης, ένας μικρού διαμετρήματος Χίτλερ, ρατσιστής, ιμπεριαλιστής και βασανιστής". Όλοι ...πλην Λακεδαιμονίων, φυσικά. Όπως και επί Σαντάμ, η Ελλάδα γνωρίζει μόνον αυτά που την βολεύουν. Και δεν συμμετέχει στην νέα ηθική τάξη.

'Έτσι δημιουργείται ένα σοβαρό ηθικό θέμα - που οδηγεί σε άλλο, ακόμα μεγαλύτερο. Διότι πάντα την λανθασμένη γνώση ακολουθεί η λανθασμένη απόφαση.

2. Ηθικό Έλλειμμα

Φοβάμαι πως η στάση μας απέναντι στο Γιουγκοσλαβικό πρόβλημα θα αποτελεί την μαύρη κηλίδα του έθνους μας για πολλές δεκαετίες. Οι ιστορικοί του μέλλοντος θα προσπαθούν να καταλάβουν πως μόνον εμείς, μέσα σε όλον τον πολιτισμένο κόσμο, συμπαραταχθήκαμε με την πλευρά της αδικίας, της βαρβαρότητας, της απανθρωπίας. Θα προσπαθούν να αναλύσουν αυτό το συνονθύλευμα φοβίας, συμφεροντολογίας, έλλειψης πληροφοριών, σωβινισμού και αντιδυτικισμού που μας τύφλωσε σε τέτοιο βαθμό.

Επιμένουμε ακόμα να μιλάμε για τον "εμφύλιο" στην Γιουγκοσλαβία, ενώ όλη η υφήλιος έχει πια αποδεχθεί πως δεν πρόκειται για εμφύλιο - αλλά για εισβολή. (Φυσικά, μετά τις επιθέσεις των Σέρβων, οι άλλες εθνότητες αμύνονται). Δικαιολογούμε τις εισβολές των Σέρβων με το ανόητο επιχείρημα πως στην Βοσνία και στην Κροατία υπάρχουν σερβικές μειονότητες - και δεν καταλαβαίνουμε πως με την συλλογιστική αυτή δικαιώνουμε πλήρως την Τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Αρνούμεθα το βασικό ανθρώπινο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης (που η γενιά μου το διεκδίκησε στους δρόμους της Αθήνας). Προβάλλουμε τις τρεις περιπτώσεις Κροατικής θηριωδίας και αποσιωπούμε τις χίλιες τρεις Σερβικές. Καταπνίγουμε και απωθούμε τις φριχτές εικόνες από τα Σερβικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως - κι ας κοσμούν τα εξώφυλλα όλων των ξένων περιοδικών.

Μοιράζουμε τις ευθύνες ισομερώς, όπως τον κομματικό χρόνο στην τηλεόραση. Ιστορικά αυτό σημαίνει (όπως ειρωνικά ελέχθη): μισή ώρα στον Χίτλερ - μισή ώρα στους Εβραίους. Αμφισβητούμε την ανθρωπιστική βοήθεια, που πάει να σώσει πεινασμένους και ετοιμοθάνατους (μέσα στην παράνοιά μας την βλέπουμε σαν πολεμική επέμβαση), μειοψηφούμε και υπερηφάνως ΔΕΝ συμμετέχουμε.

Πως έγινε να ξεπέσουμε τόσο χαμηλά; Δεν έχουμε κανένα ελαφρυντικό! Η 'παραδοσιακή συμμαχία' με την Σερβία; Μα όταν ο παλιός σου σύντροφος γίνεται εγκληματίας, εσύ δεν διαχωρίζεις την θέση σου; Ούτε το ‘αδελφόν ορθόδοξον έθνος’ δικαιολογεί ο,τιδήποτε. Η ίδια η Σερβική ορθόδοξη Εκκλησία έχει καταδικάσει τον Μιλόσεβιτς - όπως άλλωστε και οι Σέρβοι συγγραφείς και διανοούμενοι.

Μένει το ποταπό, μικροσυμφεροντολογικό επιχείρημα ότι υποστηρίζοντας τους Σέρβους κερδίζουμε πόντους για το 'Μακεδονικό'. Πέρα από το ότι ένα τέτοιο επιχείρημα αποδεικνύει ηθική εξαθλίωση (υποστηρίζω το άδικο για να ωφεληθώ) είναι και εντελώς λανθασμένο. Η Σερβία ήδη έχει εκφράσει την πρόθεσή της να αναγνωρίσει την `Μακεδονία'. 'Άλλωστε δεν διαθέτει πια κύρος ούτε δύναμη - ιστορικά έχει ήδη χάσει το παιχνίδι. Ενώ στην διεθνή κοινότητα η στάση που κρατάμε μας κάνει ιδιαίτερα αντιπαθείς. Πράγμα που θα μετρήσει σε μελλοντικές αποφάσεις.

3. Δημοκρατικό 'Ελλειμμα

Στην Ελλάδα του 1992 θεωρείται φυσιολογικό να καταδικάζονται και να φυλακίζονται πολίτες, μόνο και μόνο επειδή έχουν διαφορετική άποψη από την `κρατούσα'. Επίσης θεωρείται εύλογο να υβρίζονται και να προπηλακίζονται όσοι υπερασπίζονται το δικαίωμα της ελεύθερης γνώμης.

Αναφέρομαι φυσικά στις καταδίκες των τεσσάρων μελών της "Αντιπολεμικής Αντιεθνικιστικής Συσπείρωσης' για μια - κατά την γνώμη μου - ανώδυνη και λίγο αφελή προκήρυξη με τίτλο: "Οι γειτονικοί λαοί δεν είναι εχθροί μας - όχι στον εθνικισμό και στον πόλεμο". Στην καταδίκη αντέδρασαν στην αρχή σαράντα και μετά εκατόν εξήντα εννέα πανεπιστημιακοί, καλλιτέχνες και διανοούμενοι. Η προκήρυξη των σαράντα (που είχα προσυπογράψει και εγώ) πέρασε σχετικά απαρατήρητη. Αλλά οι εκατόν εξήντα εννέα ξεσήκωσαν θύελλα. Πανεπιστημιακές ανακοινώσεις με εκατοντάδες υπογραφές (πολλές μαζεμένες κατόπιν πρυτανικής εντολής) καταδίκασαν μετά βδελυγμίας τους αντεθνικώς δρώντες προδότες και εθνικούς μειοδότες.

Ακούστηκαν βέβαια και μερικές φωνές σωφροσύνης (Αντώνης Μανιτάκης στην "Ελευθεροτυπία" 13/7/92): "H εκστρατεία συγκέντρωσης υπογραφών από πανεπιστημιακούς και διοικητικούς υπαλλήλους του ΑΠΘ, τη επινεύσει ή τη εμπνεύσει των πρυτανικών αρχών, με μοναδικό σκοπό τη δημόσια καταγγελία συναδέλφων και ανθρώπων των γραμμάτων και της τέχνης, επειδή υπερασπίστηκαν το δικαίωμα διαφωνίας του καθενός ανεξάρτητα από το περιεχόμενο της διαφωνίας του, θυμίζει διαδικασίες προγραφών ολοκληρωτικών καθεστώτων..." Ωστόσο οι 169 έχουν ήδη στιγματιστεί από μεγάλο μερος του Τύπου και της κοινής γνώμης ως `μιάσματα'.

Είναι πολύ απλό να αντιπαρέλθει κανείς παρόμοιες μισαλλόδοξες αντιδράσεις ως προϊόν μικρονοϊκού σοβινιστικού φανατισμού. ('Έγραψα αλλού πως οι αντιδρώντες ήταν ή ευήθεις ή φασίστες. 'Η δεν κατάλαβαν το θέμα - ή είναι εναντίον της ελευθερίας του λόγου). Δυστυχώς, όμως, δεν μιλάμε για τις απόψεις μιας μικρής, εξτρεμιστικής μειοψηφίας - αλλά για θέσεις που συναντούν την επιδοκιμασία των πολλών. Πολύ άσχημο και ανησυχητικό σύμπτωμα για την κοινωνία μας. 'Όταν μάλιστα πληροφορούμαι ότι μερικοί από τους 169 υπέστησαν διώξεις, ότι έχασαν την δουλειά τους, κλπ. τρομάζω. Κινδυνεύουμε πολύ περισσότερο από τέτοιες καταστάσεις - παρά από το κρατίδιο των Σκοπίων.

4. Κριτικό 'Έλλειμμα

Είναι τουλάχιστον αστείο να προβαίνει σε επίσημες ανακοινώσεις το Υπουργείο Πολιτισμού και άλλοι δέκα επώνυμοι - επειδή κάποιος ιταλός διαφημιστής είχε την κακόγουστη ιδέα να παίξει με τις κολώνες του Παρθενώνα. Δυστυχώς η διαφήμιση - διεθνώς αλλά και εδώ - δεν σέβεται τα έργα τέχνης. Πρόσφατα ταλαιπωρήθηκαν, από ημέτερους φωστήρες, οι Καρυάτιδες και η Αφροδίτη της Μήλου. (Εδώ και δεκαετίες, άλλωστε, ο Ερμής του Πραξιτέλους, είναι σαπούνι). Δεν είδα όμως να διαμαρτυρηθεί η ιταλική κυβέρνηση για τα σοκολατάκια `Τζιοκόντα' Παυλίδου. Κανένα κράτος στον κόσμο δεν δημιούργησε διεθνές ζήτημα από τις (ευτυχείς ή ατυχείς) εμπνεύσεις ενός διαφημιστή. Eμείς όμως αποφασίσαμε να προσφύγουμε στην ΕΟΚ. Οι δηλώσεις των επωνύμων και επισήμων έδωσαν τέτοια σημασία στο γεγονός που νόμιζες πως ξανάστησε τα κανόνια του ο Μοροζίνι! Πλήρης έλλειψη κριτικής σκέψης, ιεράρχησης, αξιολόγησης (και χιούμορ - διάβολε!)

Η υπόθεση μου θύμισε την απίθανη εκείνη `ιστορία - ή υστερία - Duroselle'. 'Οπου ξαφνικά όλη η Ελλάδα - Κυβέρνηση, Βουλή, Κόμματα, Ακαδημία, Πανεπιστήμια, Σύλλογοι, Ομοσπονδίες, Σωματεία, σαν ένας άνθρωπος, ξεσηκώθηκαν και καθύβρισαν ένα επιστημονικό έργο που ΚΑΝΕΙΣ τους δεν είχε διαβάσει! Ο μισέλλην Duroselle' μπήκε αμέσως στην Πινακοθήκη των Ανθελλήνων δίπλα στον Φαλμεράγιερ.

 Νομίζω πως ποτέ δεν παρουσίασε η Ελλάδα πιο φαιδρή εικόνα, από ότι εκείνες τις μέρες. Αγροτοκτηνοτροφικοί συνεταιρισμοί, Ποδοσφαιρικές ΠΑΕ, Εξωραϊστικοί Σύλλογοι, εξεστράτευαν λαύροι εναντίον ενός βιβλίου που δεν ήταν βέβαια `της ΕΟΚ' (απλώς, ένα από τα εκατοντάδες που μερικώς επιδοτεί η ΕΟΚ) και που δεν είχε ακόμη τυπωθεί. Οι περισσότεροι ζητούσαν - φασιστικότατα - την απαγόρευση της κυκλοφορίας του.

Όταν όμως, ύστερα από ένα χρόνο, κυκλοφόρησε το βιβλίο, πρώτα στα Γερμανικά και μετά στις άλλες Δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, καμία αντίδραση. Που είναι οι ιστορικοί μας να το ξετινάξουν; Εγώ το διάβασα, το βρήκα ενδιαφέρον, ούτε φιλ- ούτε μισ-ελληνικό - αλλά δεν είμαι ειδικός να το κρίνω. (Μην το αναζητήσετε. Το μόνο κράτος της ΕΟΚ όπου δεν θα κυκλοφορήσει είναι η Ελλάδα. Να ρεζιλευτούν οι Ακαδημαϊκοί μας;)

Όταν αντιδρούμε με τέτοιο υπερβολικό τρόπο στις φήμες για ένα βιβλίο (ανάμεσα στις χιλιάδες που μας υμνούν) ή σε μία διαφήμιση - κάτι δεν πάει καλά. Οι ψυχολόγοι θα μιλούσαν για ανασφάλεια. Εγώ ονομάζω έλλειμμα κριτικής σκέψης την αδυναμία μας να ξεχωρίσουμε τα ουσιώδη από τα επουσιώδη.

5. Εθνικό Έλλειμμα

Η ίδια αδυναμία μας διακρίνει τα τελευταία χρόνια στις περισσότερες προς τα έξω εκδηλώσεις μας. Ακόμα και στο θέμα των Σκοπίων το ουσιώδες δεν είναι το όνομα. Είναι η δυνατότητα να ζήσουμε ειρηνικά και φιλικά με τους γείτονές μας, ο καθένας στον δικό του χώρο, με τον δικό του τρόπο. Οι ανθρώπινες αξίες - η ζωή, η ειρήνη, η ελευθερία, η αδελφοσύνη, η ευτυχία, η δημιουργία, ισχύουν πάνω και πέρα από κάθε σύνορο και όνομα.

Συμμερίζομαι - Έλληνας κι εγώ - τις ιστορικές μας ευαισθησίες. 'Όμως, αν από την αρχή, είχαμε ξεχωρίσει την ιστορική Μακεδονία - την πατρίδα του Φίλιππου και του Αλέξανδρου - από την γεωγραφική, θα είχαμε μια πιο στέρεη βάση επιχειρηματολογίας.

Η πρώτη Μακεδονία, η ιστορική, είναι αμετάκλητα δική μας (και ποιος θα το αμφισβητούσε;) Η δεύτερη, η γεωγραφική, μπορούσε να μοιραστεί - όπως η Θράκη. Με κάποιο επίθετο βέβαια - Νέα, Βόρεια, Σλαβική, κλπ. Η σκέτη Μακεδονία θα έμενε σε μας. (Και η Βεργίνα, που τώρα, ερεθισμένοι, την σφετερίζονται οι άλλοι!)

Πριν οξυνθούν οι αντιθέσεις - θέλουμε συμμάχους γύρω μας, όχι εχθρούς! - η θέση αυτή θα οδηγούσε εύκολα σε κοινά αποδεκτή λύση. Γρήγορη, φιλική, ανώδυνη για όλους.

Μας έφαγε όμως ο λαϊκίστικος μαξιμαλισμός των μικροπολιτικάντηδων. Εγκλωβιστήκαμε σε μια άτεγκτη, ανένδοτη και αδιαπραγμάτευτη εμμονή στον εθνικισμό των ονομάτων (κι όχι της ουσίας). Και τώρα, αφού αναλώσαμε όλο το κεφάλαιο καλής θέλησης που είχαμε αποταμιεύσει στην ΕΟΚ, βλέπουμε διάφορα κράτη να αναγνωρίζουν ένα-ένα τα Σκόπια - και μάλιστα ως σκέτη Μακεδονία! 'Οχι επειδή είναι Ανθέλληνες, όχι επειδή μας μισούν - αλλά επειδή δεν τους καίει το θέμα, επειδή πιστεύουν στην αρχή του αυτοπροσδιορισμού των λαών, (κι εμείς την συνυπογράψαμε στην ΔΑΣΕ) και επειδή επί πενήντα χρόνια όλοι (και εμείς) αναγνωρίζαμε μια Ομόσπονδη Δημοκρατία της Μακεδονίας. Στο τέλος κινδυνεύουμε να μας απομείνουν μόνο οι πολεμικοί αφροί των μικρο-ναπολεόντων μας.

Συμπέρασμα

Όλα τα ελλείμματα που (πολύ σύντομα) αναλύσαμε παραπάνω σχετίζονται άμεσα με τον εθνικισμό μας. Αυτός δεν μας επιτρέπει να ξεχωρίσουμε το δίκαιο από το άδικο στην Γιουγκοσλαβική διαμάχη, αυτός μας κάνει αντιδημοκρατικούς, αυτός μας θολώνει την κρίση και πολεμάμε διαφημίσεις και βιβλία όπως ο Δον Κιχώτης τους ανεμόμυλους, αυτός μας οδηγεί σε απόλυτες θέσεις που με την υπερβολή τους τελικά μας βλάπτουν. Ο εθνικισμός, αυτή η υφέρπουσα επιδημία της εποχής μας, έχει επικίνδυνα μολύνει τον οργανισμό μας - και μας απειλεί, περισσότερο από οποιονδήποτε κακόν γείτονα.

Για να μην πούμε πως η εθνικιστική εμμονή δημιουργεί τους κακούς γειτόνους. Ας σκεφθούμε πως κάποτε, ανάμεσα στους όμορους λαούς, είχαμε δύο φίλους, έναν αδιάφορο, και έναν αρνητικό. Τώρα καταφέραμε να έχουμε και τους τέσσερις εχθρικά διακείμενους - ιδιαίτερα μάλιστα αυτούς που θα μας είχαν περισσότερο ανάγκη. Μέσα σε μια φανατισμένη Βαλκανική έπρεπε εμείς, οι ισχυρότεροι και πιο εξελιγμένοι, να παραμείνουμε νηφάλιοι - μια νησίδα πολιτισμού και ηρεμίας. Αντ' αυτού παρασυρθήκαμε στο ολέθριο παιχνίδι των άλλων.

Τίποτα δεν είναι πιο στείρο από τον εθνικισμό. Ανεμίζει σημαίες και συνθήματα, δεν παράγει τίποτα, δεν οδηγεί πουθενά - παρά μόνο σε μίσος και πόλεμο.

Έχουμε φτάσει σε οριακά επικίνδυνες καταστάσεις. Πρέπει να αναθεωρήσουμε την σχέση μας με αυτό που ονομάζουμε πατρίδα. Να περάσουμε σε έναν `εθνικισμό ουσίας' - που σημαίνει ηθικό, ανθρωπιστικό, κριτικό, δημοκρατικό. Να γίνουμε από σωβινιστές, πατριώτες. Αγαπώ την πατρίδα μου σημαίνει θέλω το καλό της - ενώ ο εθνικισμός των κραυγών, των ονομάτων και των σλόγκαν, τελικά βλάπτει το έθνος. Που πρέπει - επιτέλους! - να θεωρήσει εθνικόν μόνο το αληθές, το δίκαιο και το ανθρώπινο.

Απευθύνομαι στους πνευματικούς μας ανθρώπους. Ξέρω ότι πολλοί σκέπτονται όπως εγώ, αλλά φοβούνται να εκφράσουν την άποψή τους. Υπάρχει μια κρυφή τρομοκρατία, που αποθαρρύνει. (Σίγουρα κι εμένα αύριο θα με αποκαλέσουν μειοδότη). Όμως, όταν η ιστορία θα μας κρίνει, ας μετρηθούν και μερικοί από την άλλη πλευρά.

 (1992)