Ας αρχίσουμε αυτή τη (δικτυακή) συνομιλία με το μαλακό: Υπάρχουν σχέδια για κάποιο νέο βιβλίο σας

Ποτέ δεν κάνω «σχέδια» για νέα βιβλία. Μου προκύπτουν. Τα αναγνωρίζω (ως βιβλία) όταν βρίσκομαι ήδη μέσα τους. Δηλαδή επεξεργάζομαι κάποιο κείμενο και μετά βλέπω πως μαζί με άλλα μπορεί να αποτελέσει ένα βιβλίο. Είναι προφανές ότι δεν γράφω μυθιστορήματα - αυτά δεν προκύπτουν με αυτό τον τρόπο. Πάντως το επόμενο βιβλίο μου που θα κυκλοφορήσει θα είναι τα συμπληρωμένα αυτοβιογραφικά μου κείμενα. Οι τρεις τόμοι που κυκλοφόρησαν το 1994, '97 και '98 συμπληρωμένοι με ένα τέταρτο ανέκδοτο βιβλίο σε ένα μεγάλο ενιαίο τόμο. Μπορεί να είναι και το τελευταίο μου - κλείνει ωραία την σειρά.

Όσο περνάνε τα χρόνια έχετε την αίσθηση (μιλώ για το συγγραφικό σας έργο) ότι «μίλησα για τα πάντα - δεν έχω τι να πω» ή προκύπτουν καινούρια θέματα συνέχεια; Τι παιχνίδι παίζεται στο μυαλό ενός δημιουργού;

Εν αντιθέσει, έχω την αίσθηση πως ακόμα δεν έχω μιλήσει για τίποτα. Από την στιγμή που τελειώσω ένα βιβλίο το ξεχνάω. Κάθε φορά είναι σαν να ξαναρχίζω από την αρχή. Υπάρχει ο μύθος με την πηγή που έδινε πίσω την παρθενία στις γυναίκες - έτσι νιώθω κι εγώ. Μόνιμα παρθένος, αθώος και πρωτάρης.

Αν έχετε καλύψει ένα θέμα το οποίο σας έχει κάνει να γράψετε ένα βιβλίο, κατά πόσο υφίσταται η σκέψη ότι αξίζει να ειπωθούν και πάλι κάποια πράγματα με ένα νέο τρόπο; Με άλλα λόγια η τεχνική στο γράψιμο μπορεί να κάνει τη διαφορά;

Μα σίγουρα: δεν έχει τόσο σημασία το τι λες αλλά το πώς το λες. Τα βασικά θέματα είναι ελάχιστα και επαναλαμβάνονται συνεχώς - η διαφορά είναι στον χειρισμό. Μια ιστορία μοιχείας μπορεί να καταλήξει στην Άννα Καρένινα, στην Μαντάμ Μποβαρί ή σε ρομάντζο της δεκάρας.

Ας αλλάξουμε θέμα: Προσωπικά βρίσκω σπάνιο το γεγονός ότι ένας άνθρωπος όσο περνάνε τα χρόνια συνεχίζει να είναι δημιουργικός και παραπονιέται όπως εσείς ότι «δεν έχει αρκετό χρόνο». Αυτό δε συμβαίνει γενικά. Πώς το σχολιάζετε;

Εγώ το θεωρώ φυσικό. Μάλιστα, όσο περνάει ο καιρός προσπαθώ να επιταχύνω τον ρυθμό μου για να προλάβω ό,σα περισσότερα μπορώ στο σύντομο διάστημα που μου μένει. Με ένα πρόχειρο υπολογισμό θα χρειαζόμουν πολλές δεκαετίες για να κάνω τα πράγματα που θέλω (και όχι, δεν πρόκειται μόνο για βιβλία). Είναι σίγουρο πως δεν θα μου δοθούν. Άρα, βιάζομαι.

Οι άνθρωποι συνήθως μόλις καβατζάρουν μια ηλικία π.χ. τα 30-35 επιθυμούν να πιάσουν μια θέση δημοσίου υπαλλήλου και να αράξουν όπως λέμε, ακόμα κι αν αυτή η θέση αντιτίθεται των σπουδών τους. Αυτό έχει να κάνει και με μια γενικότερη θεώρηση της ζωής τους. Δεν είναι αρνητικό αυτό; Πώς θα αλλάξει αυτή η κατάσταση;

Μία φορά στη ζωή μου βρέθηκα σε μία παρόμοια θέση (να με πληρώνουν με καλό τακτικό μισθό για να υποαπασχολούμαι) και κόντεψα να πάθω ασφυξία. Παρόλο που είχα απόλυτη ανάγκη τα χρήματα (δεν είχα μία) παραιτήθηκα και αναζήτησα άλλη τύχη. Το πρόβλημα των πολλών στην Ελλάδα είναι η σχέση μας με την δουλειά. (Δεν είναι τυχαία η γλωσσική συγγένεια με την «δουλεία»). Δεν μας ενδιαφέρει να κάνουμε κάτι δημιουργικό και ζωντανό - το μόνο που μας νοιάζει είναι ο μισθός και κυρίως η σιγουριά. Οι Έλληνες δεν ψάχνουν για δουλειά, αλλά για διορισμό. (Στην Ελλάδα οι περισσότεροι άνεργοι είναι απλώς - αδιόριστοι). Αποτέλεσμα; Μισούμε αυτό που κάνουμε, δηλητηριάζουμε όλη μας την ζωή με μία ανιαρή και νεκρωτική απασχόληση - και ζούμε περιμένοντας να βγούμε στην σύνταξη.

Όπως και να 'χουν τα πράγματα, πολλές φορές παρατηρούμε στους γύρω μας κάποιες θέσεις οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με τα δικά μας «πιστεύω». Κατά πόσο έχει δικαίωμα κάποιος να εισβάλλει στη ζωή του άλλου (όσο κοντινό κι αν τον θεωρεί) και να του πει «ποιο είναι το σωστό»;

Συνήθως και να το πει και να μην το πει - το ίδιο κάνει. Σπάνια αλλάζει κάποιος άποψη επειδή θα του παραθέσεις λογικά επιχειρήματα (κι ας είναι ακλόνητα). Οι άνθρωποι πιστεύουν αυτό που τους βολεύει, αυτό που τους χρειάζεται. Όσο για το «σωστό», μόνο οι φανατικοί είναι σίγουροι γι αυτό.

Και τελικά οι άνθρωποι αλλάζουν; Ο Δ. Χορν είχε πει «Μη δίνετε συμβουλές, γιατί ο άνθρωπος δεν αλλάζει». Τι λέτε;

Κι ο Φρόιντ λέει πως μετά τα πέντε, δύσκολα αλλάζεις. Όμως έχω δει ανθρώπους να αλλάζουν - όχι λόγω συμβουλών, αλλά λόγω εσωτερικής ανάγκης. Περισσότερη σημασία έχει να καταλάβουμε πως δεν αλλάζουμε κατόπιν παραινέσεων ή αποφάσεων - αλλά μέσα από μία πορεία ωρίμανσης (ή εκφυλισμού και αποσύνθεσης...).

Επειδή πάντως η ρήση του Χορν μοιάζει με γενικό κανόνα, θα πρότεινα έναν άλλο: «Κανένας γενικός κανόνας δεν είναι σωστός» (ναι, ούτε κι αυτός...).

Γιατί όσο περνάνε τα χρόνια γελάμε όλο και λιγότερο; Είναι σκληρή η ζωή και μας προσγειώνει όσο περνάει ο καιρός ή εμείς κλείνουμε τα «κανάλια διόδου» γέλιου θεωρώντας το μη πρωταρχικό υποσυνείδητα;

Νομίζω πως όσο πλησιάζουμε στο Τέλος, μας κόβεται το γέλιο...

Κάτι παρόμοιο δε συμβαίνει και με την τέχνη; Είναι δυνατόν ένας άνθρωπος που άκουγε στα 25 του Pink Floyd να έχει απεμπολήσει το δικαίωμά του στο καλό γούστο και να το έχει γυρίσει στα σκυλάδικα; Ή μήπως ποτέ δεν είχε ακούσει στην πραγματικότητα Pink Floyd;

Δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος που άκουγε τους Pink Floyd. Μέσα του έχουν αλλάξει πολλά. Ακόμα και τα κύτταρά μας ανανεώνονται - κάθε επτά χρόνια αλλάζουν όλα. (Παραπέμπω στην παραπάνω απάντηση, περί αλλαγής).

Δε γίνεσαι σνομπ τότε με αυτούς τους ανθρώπους; Και υπάρχει κάποιο πρόβλημα σε αυτό;

Για μένα κανένα. Δεν είμαι εναντίον των σνομπ, φτάνει να είναι αυθεντικοί και ποιοτικοί. Εννοώ να επιλέγουν το καλύτερο και να σνομπάρουν αυτούς που προτιμούν το φτηνό, «το κεραμεούν και φαύλον» όπως έγραφε ο Καβάφης. Η συμπεριφορά αυτή μπορεί να θεωρηθεί ελιτίστικη - αλλά, πώς να το κάνουμε, οι ελίτ δημιουργούν τα σημαντικά πράγματα. Δυστυχώς όμως οι περισσότεροι σνομπ είναι φαντασμένοι ψωροπερήφανοι. Ο σνομπισμός τους αφορά αυτά που έχουν (σκάφη, πισίνες) και όχι αυτά που είναι. Άλλωστε οι πραγματικά αξιόλογοι άνθρωποι δεν ειρωνεύονται ούτε υποτιμούν τους άλλους.

Αν μετά απ' όλα αυτά σας ζητούσα να ορίσετε σε αδρές γραμμές την έννοια «αισθητική» τι θα λέγατε;

Η αισθητική είναι η επιστήμη του ωραίου - αλλά το ωραίο δεν ορίζεται. Όσοι αισθητικοί κανόνες και αν εξαγγέλθηκαν, κάποια στιγμή αναποδογυρίστηκαν από τους επόμενους δημιουργούς.

Είναι λίγο ευαίσθητη η επόμενη ερώτηση: Πόσες φορές ερωτευόμαστε στη ζωή μας; Πολλές; Μία; Κάποιες; Τι αλλάζει στο θέμα όταν περνάνε τα χρόνια;

Ο έρωτας είναι κι αυτός σαν το ωραίο - δεν ορίζεται. Αυτός που ερωτεύεται πολλές φορές μπορεί (με άλλα κριτήρια) να μην έχει ερωτευθεί και καθόλου. Ο έρωτας του ενός, μπορεί να είναι το φλερτ του άλλου και η αγάπη του τρίτου. Πάντως το σημαντικό είναι να νιώθεις ερωτικά ακόμα κι όταν δεν είσαι ερωτευμένος. Και εκεί δεν παίζει ρόλο η ηλικία...

Ένας γάμος κι ακόμα περισσότερο μια οικογένεια δε μας στερεί αυτό το υπέροχο συναίσθημα του νέου έρωτα; Αξίζει να παντρευτεί κάποιος για να ικανοποιήσει τον κοινωνικό του περίγυρο ή τις ανασφάλειές του; Δε συμβαίνει συνέχεια αυτό;

Μιλάτε για τις γυναίκες - αυτές είναι οι μόνες που παντρεύονται. Και δεν το εννοώ μόνο γραμματικά, (εφόσον οι άνδρες «νυμφεύονται»). Εννοώ ότι αυτές είναι συνήθως εκείνες που ζητάνε την «ασφάλεια» του γάμου. Περί της ασφάλειας αυτής ισχύουν όσα έχω αναφέρει πιο πάνω για το δημοσιοϋπαλληλίκι.

Γενικότερα η γνώμη μου είναι ότι η ελληνική κοινωνία είναι μια βαθύτατα συντηρητική κοινωνία. Συμφωνείτε;

Το γράφω εδώ και δεκαετίες - και όσο περνάνε τα χρόνια, τόσο περισσότερο η κοινωνία αυτή με εξωθεί στο περιθώριο. Αποδεικνύοντας πως έχω δίκιο.

Ας πάμε κάπου αλλού: Έχετε δηλώσει: «Ποιος Θεός επιτρέπει τόση δυστυχία στον κόσμο αυτό;» Αν υπάρχει Θεός πού βρίσκεται; Πιστεύετε μήπως στον πανθεϊσμό όπως τον περιέγραψε ο Σπινόζα;

Ο πανθεϊσμός είναι πρακτικά το ίδιο με τον αθεϊσμό. Ότι είναι παντού, είναι και πουθενά. Ο Σπινόζα δεν ήταν τόσο πανθεϊστής, όσο φυσιολάτρης - ταύτιζε τον Θεό με την φύση (Deus sive natura). Εγώ δεν είμαι κανενός είδους -θεϊστής, ούτε παν- ούτε α-. Είμαι αγνωστικιστής. Δεν ξέρω. Συμφωνώ με το αρχαίο του Πρωταγόρα: «Περί μεν θεών ουκ έχω ειδέναι, ουθ' ως εισίν, ουθ' ως ουκ εισίν ουθ οποίοι τίνες ιδέαν πολλά γαρ τα κωλύοντα ειδέναι η τ' αδηλότης και βραχύς ων ο βίος του ανθρώπου». Πάντως, αν υπάρχει Δημιουργός, δεν θα πρέπει να νιώθει πολύ καλά με το δημιούργημά του.

Η επιστήμη όμως είναι πεπερασμένη. Εμείς οι φυσικοί λέμε ότι μπορούμε να φτάσουμε μέχρι ένα σημείο κι από εκεί και πέρα δεν μπορούμε να πούμε περισσότερα. Είναι θέμα χρόνου για σας δηλαδή να λυθούν όλα τα μυστήρια του σύμπαντος; Δεν υπάρχει μια εγγενής ανάγκη του ανθρώπου να υφίσταται κάτι παραπάνω από αυτόν;

Η ανάγκη είναι παρούσα και καφτή (εξ ης και η δημιουργία Θεοτήτων παντός είδους). Αλλά επειδή έχω ανάγκη κάτι, δεν σημαίνει ότι υπάρχει… Όσο για τα μυστήρια του Σύμπαντος δεν είναι δυνατόν να προφητέψω αν θα λυθούν κάποτε - αυτό που μπορώ να πω με 99% πιθανότητα, είναι ότι εγώ δεν θα τα μάθω.

Αν υπάρχει κάποιος δημιουργός αυτού του σύμπαντος θα είναι ένας. Δεν μπορεί να είναι πολλοί. Άρα η κάθε θρησκεία που πιστεύει στο δικό της Θεό βρίσκεται σε μια πλάνη; Δεν είναι αρκετή αυτή η σκέψη για να απαλλαχθούμε από τους φανατισμούς; Δώστε μας μια μικρή περιγραφή αυτού του Θεού.

Θεωρητικά έχετε δίκιο - η έννοια του απόλυτου δεν χωράει την πολλαπλότητα. Αλλά εμένα μου αρέσει η ιδέα πολλών θεών. (Πόσο πιο γραφικό και ανθρώπινο ήταν το Δωδεκάθεο, από τον βαρύ και ασήκωτο Ιεχωβά).

Περιγραφή του Θεού; Πιθανόν και να παίζει ζάρια (παρά την άποψη του Αϊνστάιν). Δεν φέρνει συχνά εξάρες. Πρέπει να νιώθει άσχημα όταν τον επικαλούνται για να σφάξουν τους συνανθρώπους τους, επειδή του δίνουν άλλο όνομα. Δεν κάνει όμως τίποτα για να σταματήσει την σφαγή...

Τι είναι η ψυχή για εσάς; Υφίσταται; Κι αν ναι, πού εδράζεται, με τι τρέφεται, πώς περνάει τα Σαββατοκύριακά της; :)

Η ψυχή είναι αυτό που δεν υφίσταται χωρίς το σώμα. Ίσως να είναι το ίδιο το σώμα. Γιατί ούτε το σώμα υπάρχει χωρίς ψυχή. (Αυτό που ονομάζουμε άψυχο σώμα είναι ένα μεταβατικό αντικείμενο που ήδη αποσυντίθεται). Μην ξεχνάμε από πού κατάγονται οι λέξεις - και οι έννοιες - ψυχή και πνεύμα. Από την αναπνοή, μία καθαρά σωματική λειτουργία.

Ποιος είναι τελικά ο λόγος που ερχόμαστε σε αυτή τη ζωή; Να μάθουμε τον εαυτό μας; Να δημιουργήσουμε; Να διεκδικήσουμε την προσωπική μας ελευθερία; Κάτι άλλο;

Αν υπάρχει ένας («Ο» λόγος) για πάντα και για όλους, ομολογώ ότι δεν τον ξέρω. Κάθε στιγμή έχω άλλο λόγο ύπαρξης. Κανένας τους δεν είναι απόλυτος και αποκλειστικός.

Όσους έρχονται και σας λένε ότι ξέρουν τον Ένα Λόγο, να τους φοβάστε. Είναι αυτοί που στο όνομα αυτού του λόγου μπορεί κάποια μέρα να σας σκοτώσουν.

Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι στη συνομιλία αυτή; Υπάρχει κάτι για το οποίο θα θέλατε να μιλήσετε και δε σας κάλυψαν οι ερωτήσεις μου;

Πάρα πολλά δεν είπαμε (σίγουρα περισσότερα από όσα είπαμε) αλλά ας μείνει μικρό ρυάκι η συζήτηση. Ας μη γίνει ποταμός, για να διαβαστεί.

Κλείνοντας αυτή την κουβέντα πείτε μας τις πρώτες σας εντυπώσεις για το mindtrap.gr. (Αν και είμαστε σε φάση που απλώς το κάνουμε να λειτουργεί - έχουμε πολλή δουλειά ακόμα).

Οι πρώτες εντυπώσεις είναι θετικές και αυτό κάνει τα πράγματα πιο δύσκολα. Στην Ελλάδα τα περισσότερα εγχειρήματα αρχίζουν καλά, με κέφι και ενθουσιασμό, και σύντομα ξεφουσκώνουν. Σε ένα χρόνο θα ξέρουμε αν πήγε καλά ο δικτυακός σας τόπος.

Σας ευχαριστώ για το χρόνο σας κι ελπίζω να σας ζόρισα αρκετά :). Αστειεύομαι φυσικά.