Κωστής Διογένους «Περιοδικό», Κύπρος, 2001

Γενικά

1.  Τελικά βρήκατε ή χάσατε τον εαυτό σας εγκαταλείποντας για ένα διάστημα την δημοσιογραφία;

- Ούτε το ένα ούτε το άλλο. Έτυχαν άλλα γεγονότα (προβλήματα υγείας, κλπ.) και τίποτα δεν έγινε όπως το είχα σχεδιάσει. Είναι άλλωστε σαφές ότι οι «μεγάλες αποφάσεις» που εξαγγέλλουμε, παίρνονται για λόγους εσωτερικής κατανάλωσης (ή αναγκαιότητας) και έχουν συνήθως μόνο συμβολική αξία. Σπάνια οδηγούν σε αποτέλεσμα. Πάντως κάτι με δίδαξαν οι αντιδράσεις σε αυτή την «αποχώρηση». Ότι κάνουμε λάθος, όσοι συγγραφείς δημοσιογραφούμε, όταν βλέπουμε αυτή τη δραστηριότητα σαν απλό πάρεργο. Πολλές φορές μπορεί να είναι πιο ουσιαστική από ένα βιβλίο…

2. Είστε μοναχικός τύπος;

- Nαι – αν και μου αρέσει πολύ να επικοινωνώ. Ίσως γι αυτό να είμαι μοναχικός – επειδή είμαι απαιτητικός. Βαριέμαι τις συμβατικές σχέσεις, την «παρέα», τις κοσμικότητες. Απολαμβάνω την ουσιαστική επικοινωνία, αυτή όμως είναι σπάνιο δώρο.

3. Είναι η μοναξιά η μητέρα κάθε δημιουργίας;

-  Μητέρα δεν ξέρω – προϋπόθεση, σίγουρα. Κανένα έργο δεν γεννήθηκε μέσα σε πολυκοσμία. Και εκεί που το δημιούργημα είναι αποτέλεσμα συλλογικής εργασίας (π. χ. μία κινηματογραφική ταινία) πάλι ένας μοναχικός δημιουργός συλλαμβάνει, οργανώνει και κατευθύνει.

4. Πώς περνά ένα «τυπικό» 24ωρο σας;

- Έγερση νωρίς – επτά το πρωί. Εργασία – διαφόρων ειδών – μέχρι το βράδυ, χωρίς μεσημβρινή παύση. Ύπνος νωρίς. Εργάζομαι για ένα πολύ σκληρό αφεντικό, που δεν αναγνωρίζει ούτε ωράρια, ούτε αργίες.

5. Σκέφτεστε να γράψετε ή γράφετε νέο βιβλίο;

- Ποτέ δεν «σκέπτομαι να…». Είτε γράφω, είτε δεν γράφω. Προς το παρόν, δεν. Γράφω όμως πολλά άλλα πράγματα. Δεν αποκλείεται κάποτε, κάποιο από αυτά να μετεξελιχθεί ή να συμπεριληφθεί σε βιβλίο.

6. Είναι τυχαίο που βιβλία σας έχουν μεταφραστεί μόνο σε γλώσσες που δεν γνωρίζετε (Ιταλικά, Ισπανικά, Βουλγαρικά, Τουρκικά);

- Φυσικά όχι – στις γλώσσες που ξέρω, ελέγχω τις μεταφράσεις και μέχρι τώρα καμία δεν με έπεισε. (Εκτός από μία – στα Γαλλικά – που όμως δεν βρήκε εκδότη). Δυστυχώς το επίπεδο των μεταφράσεων από τα Ελληνικά δεν είναι ικανοποιητικό. Πράγμα φυσιολογικό: είμαστε μία μικρή χώρα και οι ξένοι που γνωρίζουν καλά την γλώσσα μας είναι ελάχιστοι. Δεν υπάρχει λοιπόν μεγάλη επιλογή.

7. Τι σας άφησε η θητεία σας στη διαφήμιση;

- Χρήματα, που μου επιτρέπουν να είμαι ανεξάρτητος. Μπορεί να εκπορνεύτηκα μερικά χρόνια – αλλά το έκανα ως τεχνικός της επικοινωνίας σε αυστηρά επαγγελματικό πλαίσιο – και όχι ως πνευματικός άνθρωπος. (Ευτυχώς ούτε στην διαφήμιση χρειάστηκε να κάνω συμβιβασμούς). Από κει και πέρα η διαφημιστική δημιουργία υπήρξε σχολείο για την ακρίβεια και σαφήνεια της έκφρασης.

8. Είναι δυστυχία να είσαι σήμερα Έλληνας;

- Φαίνεται ότι ναι – αλλιώς το ομώνυμο βιβλίο μου δεν θα πουλούσε τόσο, είκοσι έξη χρόνια μετά την πρώτη του εμφάνιση. (Κυκλοφόρησε πριν λίγο η 22η επίσημη ανατύπωση – αφήνω τα κλεψίτυπα…). Το πρόβλημα της ταυτότητας του Έλληνα – αυτή η διελκυστίνδα ανάμεσα Δύση και Ανατολή, Αρχαιότητα και Βυζάντιο, Βαλκάνια και Ευρώπη, Παράδοση και Εκσυγχρονισμό, Αυτό-δοξολόγηση και μιζέρια – που θίγεται στο βιβλίο, παραμένει ανοικτό.

9. Τι χαρακτηρίζει τη σημερινή Ελλάδα;

- Ανασφάλεια και ανορθολογισμός. (Αυτά συνήθως πάνε μαζί). Βλέπουμε παντού συνωμότες και απειλές. Γινόμαστε επιθετικοί χωρίς λόγο και χάνουμε το δίκιο μας από την υπερβολή μας. (Βλ. Μακεδονικό). Η κοινωνία μας δεν υπακούει σε κανένα στοιχειώδες σχήμα ορθολογικής οργάνωσης. Είναι ένα συνονθύλευμα αντικρουόμενων συμφερόντων και ομάδων πίεσης. Θέλουμε πολύ χρόνο για να φτάσουμε σε μία κοινωνία πολιτών.

Μηχανές

10. Εξακολουθούν να σας γοητεύουν οι μηχανές;

- Κυρίως, εξακολουθούν να μην με απογοητεύουν. Είναι ο λόγος που κάνω παρέα με μηχανήματα και ζώα συντροφιάς. Είναι σταθερά και μπορείς να βασίζεσαι πάντα στην παρουσία τους.

11. ... οι άνθρωποι;

- Ναι, εφόσον είναι γοητευτικοί. (Τόσο λίγοι…). Εκεί θα μπορούσα να δεχθώ και ένα σημαντικό ποσοστό αβεβαιότητας. Να το ανταλλάξω με ένα μεγάλο ποσοστό σαγήνης.

12. Πώς ερμηνεύετε τη γοητεία που ασκούν πάνω σας τα μηχανήματα;

- Ένα μηχάνημα είναι η υλοποίηση της φαντασίας, της ευρηματικότητας και της σκέψης του δημιουργού του – ακριβώς όπως ένα βιβλίο.

13. Είναι οι μηχανές κάθε εποχής τα πειστήρια της ευφυΐας της;

Μαζί με όλα τα άλλα δημιουργήματα της, αποτελούν το πολιτιστικό της πρόσωπο. Αρνούμαι να εξαιρέσω την τεχνολογία από τον πολιτισμό – θα ήταν ρατσιστικό. Το πνεύμα είναι ενιαίο – ένα τέχνημα είναι σαφώς πνευματικό δημιούργημα.

14. Θα κερδίσουμε, λέτε, το στοίχημα με τις μηχανές ή θα μας νικήσουν;

- Μα δεν είμαστε σε πόλεμο με τις μηχανές! Αυτή η αντιπαλότητα υπάρχει μόνο στο μυαλό ορισμένων τεχνοφοβικών. Από τότε που εμφανίστηκε ο άνθρωπος, η τεχνολογία είναι σύμμαχος. Μας βοηθάει, μας συμπληρώνει, μας προεκτείνει. Χωρίς αυτήν δεν θα είχαμε επιβιώσει. Μπορείτε να φανταστείτε τον κόσμο μας χωρίς φωτιά, γεωργία, τροχό, πλεούμενα, ηλεκτρισμό, επικοινωνίες…

15. Ποιο μηχάνημα θα θέλατε να είχατε τη δυνατότητα να κατασκευάσετε;

- Όποιο θα μου έδινε μεγαλύτερη απόλαυση στην κατασκευή και ταυτόχρονα θα βοηθούσε περισσότερο τους ανθρώπους.

Άνθρωποι

16. Είναι πιο μόνοι οι άνθρωποι στην εποχή μας;

- Δεν έχω κανένα στατιστικό στοιχείο για να απαντήσω θετικά η αρνητικά. Υπάρχει ένα «σύνδρομο μοναξιάς» που εμφανίζεται στα γραπτά των ρομαντικών ποιητών στην αρχή του 19ου αιώνα. Από τότε επανέρχεται, χωρίς ιδιαίτερη αφορμή. Γεγονός είναι ένα – πως μόνο τους τελευταίους αιώνες οι άνθρωποι έπαψαν να είναι αγέλη. Έμαθαν γράμματα, έπαψαν να είναι δούλοι ή υπήκοοι, αυτονομήθηκαν – έγιναν άτομα. Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι η αίσθηση της μοναξιάς είναι η νοσταλγία της αγέλης. Είναι το τίμημα που πληρώνουμε για την συνειδητή μας ατομικότητα. Μερικοί στοχαστές, που επαγγέλλονται την Μεγάλη Επιστροφή, αποβλέπουν ακριβώς στο να χαθούμε πάλι μέσα στο συλλογικό.

17. Έχουν αυξηθεί τα ερωτήματα ή έχουν χαθεί οι απαντήσεις;

- Ευτυχώς και τα δύο. Η αύξηση των ερωτημάτων δείχνει πνευματική ζωντάνια και διεύρυνση του ορίζοντα. Η απώλεια των (δογματικών) απαντήσεων δείχνει πνευματική ελευθερία. Θα πρέπει να ζήσουμε με το μοντέλο της επιστήμης (το μόνο επιτυχημένο) όπου δεν υπάρχουν ποτέ τελεσίδικες απαντήσεις και όπου το να θέτεις συνεχώς ερωτήματα είναι η προϋπόθεση κάθε προόδου.

18. Οι νέοι που σε σχέση με άλλες εποχές μπορούν σήμερα εύκολα να ερωτευτούν, να διασκεδάσουν, να εκφραστούν, μοιάζουν να είναι οι πιο χαμένοι. Το βλέπετε και εσείς;

-  Όχι – απλώς είναι η μόνιμη παραίσθηση των μεγάλων. Τα ίδια έλεγε ο πατέρας μου στην δεκαετία του πενήντα – και ανάλογα όλες οι γενιές που πέρασαν από τότε.

19. Έχει χαθεί ο ρομαντισμός από τη ζωή μας;

- Καθόλου – έχει απλά αλλάξει το στιλ του.

20. Παρακολουθείτε τηλεόραση; Κάνει τόσο κακό όσο λένε;

- Η τηλεόραση κάνει τόσο κακό όσο τα βιβλία, το θέατρο, ο κινηματογράφος οι εφημερίδες και όλες οι μορφές επικοινωνίας. Θέλω να πω με αυτό ότι υπάρχουν βλαβερά (αλλά και ανόητα) βιβλία, ταινίες, θεατρικά έργα. «Η τηλεόραση» αυτή καθ’ αυτή δεν υπάρχει – είναι ένα μέσο, ένα πλαίσιο αναφοράς. Όταν μεταδίδει μία καλή εκπομπή είναι καλή.

21. Τι είναι αυτό που θα λέγατε ότι σας έμαθε η ζωή;

- Πολύ λιγότερα από ό,σα θα ήθελα να μου μάθει. Ίσως, να παραμένω πάντα ανοιχτός. «Νήφε και μέμνησο απιστείν» έλεγε ο Επίχαρμος. Να παραμένεις νηφάλιος και να θυμάσαι να δυσπιστείς…

Μορφές

22. Γράψατε για τον Ελύτη «κανείς δεν συμμάχησε στενότερα με την λέξη, εναντίον του θανάτου». Νίκησε ο ποιητής τον θάνατο;

- Ο ποιητής ναι. Ο άνθρωπος όχι.

23. Υπάρχει αθανασία;

- Ναι – στις μορφές. Στις λέξεις, τα χρώματα, τους ήχους. Έγραψε ο Ελύτης «ζω για τότε που δεν θα υπάρχω». Και πραγματικά: ζούσε τότε για να υπάρχει σήμερα.

24. Τι θυμάστε απ’ τη φιλία σας με τον Ελύτη;

-  Ένα ταξίδι στην Φλωρεντία, πριν δέκα έξη χρόνια. Τον Ελύτη μπροστά από τους «Σκλάβους» του Μιχαηλάγγελου. Και την φορά που (αυτός που μισούσε τις φωτογραφίες) με κάλεσε να τον φωτογραφίσω. Επειδή ένιωθε πως, με την αρρώστια, χάνει το πρόσωπό του.

25. Ποιες άλλες μορφές μεγάλων σας συντροφεύουν;

- Όλοι αυτοί που πλουτίζουν την βιβλιοθήκη μου. Αλλά και άλλοι – μεγάλοι για μένα. Η καθηγήτριά μου στην Γαλλική φιλολογία Ζιζέλ Βιβιέ, που μου άνοιξε τον δρόμο για την τέχνη. Ο καθηγητής μου στην φιλοσοφία Γιόζεφ Στύρμαν που με έμαθε να σκέπτομαι καθαρά. Τα τελευταία χρόνια η Κική Δημουλά, η μεγάλη ποιήτρια και εγκάρδια φίλη.

Κύπρος

26. Λίγοι γνωρίζουν ότι εσείς δημιουργήσατε το γνωστότατο σήμα – σύμβολο «Δεν ξεχνώ» με τον ματωμένο χάρτη της Κύπρου. Θυμάστε πως φτιάχτηκε;

- Το έχω γράψει στην ιστοσελίδα μου. Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα: «Το σήμα σύμβολο «Δεν ξεχνώ» δημιουργήθηκε το πρωί της 14ης Αυγούστου 1974 – την ημέρα που ο δεύτερος Αττίλας έκοψε την Κύπρο στα δύο. Ακούγοντας τα νέα στο ραδιόφωνο, οραματίστηκα την Κύπρο μαχαιρωμένη και την γραμμή του Αττίλα σαν μία ροή πηγμένου αίματος που σιγόσταζε. Όταν έφτασα στο γραφείο μου (τότε είχα την διαφημιστική εταιρία) κάλεσα τον διευθυντή του σχεδιαστηρίου, τον Δημήτρη Γεωργιόπουλο, του έδωσα ένα χάρτη της Κύπρου, την ιδέα και το κείμενο. Τα υπόλοιπα ανήκουν στην ιστορία. Τυπώσαμε χιλιάδες αυτοκόλλητα, τα στείλαμε στις εφημερίδες και κατακλυσθήκαμε από αιτήσεις. Τυπώσαμε ό,σα μπορούσαμε, κάναμε αντίγραφα της μακέτας και τα δίναμε σε όποιον ήθελε να τυπώσει για λογαριασμό του, μεταφράσαμε το σύνθημα σε πολλές γλώσσες (μας το ζητούσαν, μαζί με μακέτες, Έλληνες φοιτητές από όλο τον κόσμο). Πήραμε εκατοντάδες γράμματα – το σημαντικότερο από τον ίδιο τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Τώρα το σήμα-σύμβολο έχει γίνει κοινό κτήμα – ελάχιστοι άνθρωποι γνωρίζουν την προέλευσή του. Αλλά για μένα είναι κάτι πολύ προσωπικό: ένας φόρος τιμής και αγάπης στα μέρη εκείνα της Κύπρου – Κυρήνεια, Μπελλαπάις, Σαλαμίνα, Αμμόχωστο – που είχα επισκεφθεί και αγαπήσει τρία χρόνια πριν την εισβολή».

 27. ... και έγινε πολύ σύντομα το σύμβολο κατά της κατοχής που ταξίδεψε σ’ ολόκληρη τη γη...

- Πραγματικά – το έχω συναντήσει στα πιο απίθανα μέρη της οικουμένης.

28. Θα λέγατε ότι σήμερα έχει ξεχαστεί το «Δεν ξεχνώ»;

- Όχι – απλά η ζωή τρέχει και επιβάλλει προτεραιότητες. Είναι όπως όταν χάνουμε αγαπημένο πρόσωπο. Στην αρχή νομίζουμε πως δεν θα μπορέσουμε πια να ζήσουμε. Μετά, σιγά-σιγά, απωθούμε το γεγονός και συνεχίζουμε. Όμως, κάποια ήσυχη στιγμή, επανέρχεται ξαφνικά η απώλεια σαν μαχαιριά.

29. Μα και η τουρκική εισβολή και κατοχή στην Κύπρο, δεν έχουν ξεχαστεί;

- Δεν νομίζω. Σαν ζωντανός οργανισμός, η Κύπρος έπρεπε να συνεχίσει. Όπως όλα τα θύματα μιας καταστροφής, ξεχνάει για να μπορεί να θυμάται.

30. Πώς βλέπετε την «έκρηξη» φιλίας μεταξύ του Τούρκου και του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών;

- Ό,τι έχει να κάνει με φιλία με βρίσκει σύμφωνο. Πρέπει να ξεπεράσουμε, και οι δύο πλευρές, την καχυποψία, την φοβία και τα τραύματα του παρελθόντος. «Είμαστε καταδικασμένοι να συνυπάρχουμε» όπως είπε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

31. Τι δεν θα ξεχάσετε ποτέ από την Κύπρο;

- Την Κυρήνεια. Από τα πιο σημαντικά πράγματα που έχω ζήσει. Έχω γράψει γι αυτήν: «Πολλά λιμάνια μοιάζουν αγκαλιές – μα της Κυρήνειας πάνω από όλα. Η πιο κλειστή, η πιο ζεστή, η πιο γλυκιά αγκαλιά – μάνας όχι, αλλά αδελφής ή ερωμένης. Το μικρό λιμάνι της Κυρήνειας. Δεν θα το ξεχάσω ποτέ».

32. Επισκεφθήκατε πρόσφατα το νησί;

- Ναι, αρκετές φορές.

33. Πώς το είδατε, τι σας «λένε» οι Κύπριοι;

- Οι Κύπριοι, στα θετικά και τα αρνητικά τους είναι πιο Έλληνες από τους Έλληνες. Μ’ αρέσει η λαλιά τους και η μουσική στα λάμδα και τα ρω, μ’ αρέσει η ζεστασιά και ο αυθορμητισμός τους. Η φιλοξενία τους φτάνει σε όρια πνιγμού. Όσο για το νησί, είναι πανέμορφο – όπου δεν το έχουν πληγώσει απαράδεκτα οι άνθρωποι…