Οι Άσπροι Ελέφαντες

Λένε ότι παλιά ο Βασιλιάς του Σιάμ, όταν είχε θυμώσει με κάποιον αυλικό, του χάριζε έναν άσπρο ελέφαντα. Το σπάνιο αυτό ζώο για να συντηρηθεί ήθελε υπέρογκα έξοδα (ιδιαίτερη τροφή και φροντίδα), με αποτέλεσμα να οδηγεί τον κάτοχό του στην χρεοκοπία και την καταστροφή.

Έτσι σε πολλές γλώσσες η έκφραση «άσπρος ελέφαντας» σημαίνει κάτι το υπερβολικά απαιτητικό και πολυέξοδο, κάτι που θεωρείται ιερό και σπάνιο, αλλά μπορεί και να οδηγεί στην αποτυχία και την κατάρρευση.

Και στην πνευματική ζωή με τον ίδιο όρο εννοούμε αξίες που εμφανίζονται ως πολύτιμες και απόλυτες και κοστίζουν πολύ στον τόπο αναστέλλοντας κάθε εξέλιξη.

Άσπροι ελέφαντες. Τα Ιερά ζώα. Υπάρχουν σε κάθε χώρα. Κάπως κάποιοι κατάφεραν και καθιερώθηκαν και από τότε κανείς δεν τολμάει να τους θίξει. Είναι ταμπού.

Όλα τα έθνη τρέφουν άσπρους ελέφαντες, αλλά εμείς κοντεύουμε να πάθουμε γενική ελεφαντίαση. Στα γράμματα, στην τέχνη, στην επιστήμη έχουμε τόσους, που ήδη ασπρίζει ο τόπος.

Δείγμα κι αυτό για την έλλειψη κριτικής στην Ελλάδα. Γιατί σε άλλες χώρες η απομυθοποίηση, η καθαίρεση των λευκών ελεφάντων, γίνεται από τους κριτικούς. Όμως εδώ η έλλειψη έγκυρης και αποτελεσματικής κριτικής επιτρέπει στους παλιούς ελέφαντες να επιβιώνουν και στους καινούριους να επιβάλλονται (θέμα δημοσίων η κομματικών σχέσεων).

Η πραγματική κριτική είναι ελάχιστη. Αλλά, κι αν κάπου δημοσιευθεί, στριμώχνεται σε ένα δίστηλο, ενώ το ρεπορτάζ (η συνέντευξη, η παρουσίαση) έχουν ολόκληρη σελίδα. Άλλα Μέσα πάλι (όπως η τηλεόραση) μόνο προβάλλουν – και ποτέ δεν κρίνουν. Όλα αυτά κάνουν το κλίμα ευνοϊκό για την ανάπτυξη νέων λευκών ελεφάντων, ενώ συντηρούμε (με δαπάνες υψηλότατες) και άφθονους παλαιούς και αρχαίους.

Το αποτέλεσμα λέγεται πολιτιστική ασφυξία.

Μικρός τόπος – μεγάλοι ελέφαντες. Πρώτιστο λοιπόν καθήκον για την παιδεία και τον πολιτισμό του έθνους το κυνήγι των άσπρων ελεφάντων.

Θα ήταν πολύ χρήσιμο, π. χ., κάποιος να εξηγήσει στους Πανέλληνες πως οι «εθνικοί ποιητές» δεν είναι απαραίτητα και καλοί ποιητές (ούτε έγιναν εθνικοί επειδή ήταν καλοί). Πως τα πρώτα «εθνικά ποιήματα» του Σολωμού (Ύμνος στην Ελευθερία, Ωδή στον Λόρδο Μπάιρον) είναι κάκιστα (ο ίδιος στα περιθώρια τους έχει γράψει αργότερα πολλές φορές την λέξη «σκατά»). Πως τα μεγάλα εθνικά έπη του Παλαμά (αλλά και του Σικελιανού) δεν διαβάζονται – σώζονται και οι δύο από τα μικρά λυρικά τους. Κι όλα τ' άλλα εθνικά (π. χ. Βαλαωρίτης) είναι μέτρια ως κακή ποίηση.

Πως η Οδύσσεια του Καζαντζάκη (θεόρατος άσπρος ελέφαντας) είναι ένα λάθος επιμονής και υπομονής (και ο δεκαεπτασύλλαβος στίχος της, μετρικό νεόπλασμα). Πως γενικά το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί ύποπτο ότι ονομάζεται εθνικό (συνθέτες, ζωγράφους, συγγραφείς. Ποιος αντέχει τώρα να ακούσει Καλομοίρη;).

Αλλά και ό,τι (κάποτε) ονομαζόταν «αντεθνικό». Γιατί μερικοί από αυτούς που παλιότερα τους αποκαλούσαν αντεθνικούς (και σήμερα είναι πολύ της μόδας) έχουν γίνει εξίσου ταμπού. Ποιος θα επισημάνει π. χ. τα πολλά λάθη και αμαρτήματα του Γληνού και του Κορδάτου;

Όταν γύρισα από την Γερμανία, οι τρεις σοφοί που κυριαρχούσαν στην επίσημη πνευματική ζωή της χώρας (ανεπίσημα και υπόγεια κυκλοφορούσε η αριστερή σκέψη) ήταν τρεις Ακαδημαϊκοί: Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Κωνσταντίνος Τσάτσος και Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Πουλούσαν έναν πεπαλαιωμένο νέο-Καντιανό ιδεαλισμό που είχαν κουβαλήσει από την Γερμανία του 1920. Θυμάμαι την απογοήτευσή μου όταν άκουσα μία διάλεξη του Θεοδωρακόπουλου – μία κούφια ρητορεία και λεξιλαγνεία χωρίς ίχνος φιλοσοφικής ουσίας.

Κι όμως αυτοί οι άνθρωποι ελέγχανε την κίνηση των ιδεών στην Ελλάδα για δεκαετίες!

Άκουσα κάποτε στο ραδιόφωνο μια συνέντευξη του συνθέτη Νίκου Μαμαγκάκη. Έλεγε πώς, όταν ετοίμαζε το λιμπρέτο για το έργο του «Οδύσσεια», με βάση το έπος του Καζαντζάκη, δυσκολεύτηκε να βρει συνεργάτες – γιατί ανακάλυψε πως κανείς (έξω από τον Πρεβελάκη και τον Friar) δεν έχει διαβάσει ολόκληρο το ποίημα.

Κι αναρωτιέμαι: αυτό δεν τον έβαλε σε σκέψεις; Ένα βιβλίο που μέσα σε μισόν αιώνα διαβάστηκε μόνο από τρεις ανθρώπους δεν είναι αποτυχία; Γιατί λοιπόν ξόδεψε τόσο χρόνο και κόπο για να μελοποιήσει την Οδύσσεια του Καζαντζάκη ;

Μα γιατί έπεσε κι αυτός θύμα άσπρου ελέφαντα. Κι έκανε έργο πολύμοχθο σε βάση ανύπαρκτη. Τουλάχιστον αν είχε χρησιμοποιήσει τη μετάφραση του Friar (που είναι πολύ καλύτερη από το πρωτότυπο – και μόνο επειδή δεν έχει τις γλωσσικές παραμορφώσεις και τον περιττοσύλλαβο στίχο!) θα είχε μελοποιήσει ένα έργο που από κάποιους διαβάστηκε – και προσέχτηκε. (Ναι, η «Οδύσσεια» διαβάστηκε – στην Αμερική!).

Άλλη μία σειρά ελεφάντων είναι η περίφημη «γενιά του 30». Εμείς μεγαλώσαμε με το αξίωμα ότι ο Μυριβήλης και ο Βενέζης ήταν κορυφαίοι συγγραφείς; Ήταν;

Και τα είδωλα αυτής της γενιάς; Ήταν πράγματι ο Μακρυγιάννης μεγάλος συγγραφέας; (καλά, σαν άνθρωπος ήταν απαράδεκτος). Και ο Θεόφιλος μεγάλος ζωγράφος;

Για να μην πάμε και στους αρχαίους... Υπήρξαν άραγε όλοι τέλειοι και αλάνθαστοι; Δεν έχουν γράψει και έργα δεύτερης διαλογής; Μερικές ιδέες τους δεν είναι ανόητες και άλλες αυταρχικές, ρατσιστικές και επικίνδυνες;

Κάτι πρέπει να γίνει με τους άσπρους ελέφαντες. Γιατί όχι μόνο μας εμποδίζουν να κυκλοφορούμε και να αναπνέουμε, με τον όγκο τους - αλλά γεννάνε και άσπρα ελεφαντάκια!